“Ik ken geen enkele vrouw in de muziekindustrie die geen grensoverschrijdend gedrag heeft meegemaakt; iedereen heeft wel een verhaal”, zegt Anna Muchin van Engagement Arts, een peer-to-peerorganisatie die artiesten ondersteunt die slachtoffer zijn van seksisme, grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik.

“Als artiesten ons contacteren, beginnen we met een vertrouwelijk gesprek”, legt Muchin uit. “We gaan na wat er precies is gebeurd en of de melder verdere stappen wil ondernemen. Ook verwijzen we door naar specialisten voor verdere ondersteuning.” 

Zo behandelde Engagement Arts een zaak over een voormalig directeur van een muziekfestival. Zeven vrouwen getuigden tegen hem, met meldingen van seksuele intimidatie, machtsmisbruik en seksisme. De man zou persoonlijke contacten hebben gezocht onder het mom van werk, en zou vervolgens ongepaste berichten hebben gestuurd. Sommige vrouwen meldden ook ongewenste aanrakingen. Wanneer zijn avances werden afgewezen, trok hij zijn professionele beloften terug. 

"Ik heb vijf jaar aan het dossier gewerkt voor hij werd ontslagen”, zegt Muchin. “En dat is vaak zo. Het kost veel tijd en energie om verhalen over grensoverschrijdend gedrag aan het licht te brengen. Slachtoffers durven vaak niet te getuigen, omdat de pleger meestal veel macht heeft. Wat je leest in de media, is dus slechts het topje van de ijsberg".

Het probleem is inderdaad wijdverspreid, blijkt ook uit een recent onderzoek van UGent waarbij meer dan 2.000 mensen in de cultuur- en mediasector werden bevraagd. 34 procent van de respondenten gaf aan dat ze het voorbije jaar grensoverschrijdend gedrag hadden meegemaakt. 

Bij vrouwen ging het zelfs om de helft van de respondenten, bij mannen was dat 18 procent. Infantilisatie is de vaakst voorkomende vorm van grensoverschrijdend gedrag (24%), gevolgd door ongepaste en seksueel getinte communicatie (17%) en ongewenste fysieke of seksuele toenaderingen (15%). Twee procent gaf aan dat ze gedwongen werden tot fysiek contact.

Internationaal onderzoek bevestigt de grote omvang van het probleem. Het rapport 'Be The Change', gebaseerd op een enquête bij meer dan 4.000 respondenten uit 133 landen, toont aan dat drie op de vijf vrouwen in de muziek te maken hebben gehad met seksuele intimidatie, en een op de vijf met aanranding. Ook personen met andere genderidentiteiten krijgen vaak te maken met grensoverschrijdend gedrag. Ongeveer de helft gaf aan dat ze het slachtoffer waren van intimidatie, en een vierde van aanranding.

Kwetsbare sector

Hoewel grensoverschrijdend gedrag in alle sectoren voorkomt, is de culturele sector extra kwetsbaar. Het begint al bij het belang van sociale netwerken, legt Christa Criel van het Sociaal Fonds Podiumkunsten uit. Om carrière te maken, zijn connecties heel belangrijk. En die worden vaak gemaakt in een informele omgeving. “De scheiding tussen privé en werk kan daardoor vervagen, waardoor grenzen niet meer altijd duidelijk zijn. Soms is er ook alcohol mee gemoeid, wat grenzen nog meer doet vervagen.”

Volgens Anna Muchin kan daardoor ook het gevoel ontstaan dat er geen machtsrelaties meer zijn. “En daarbovenop is er een zekere familiariteit, waardoor mensen elkaar beschermen.”

Daarnaast is de muzieksector gekenmerkt door interim- en freelancecontracten. Het grote verloop zorgt ervoor dat de kans op confrontatie achteraf kleiner wordt wanneer een tijdelijk contract binnen een organisatie is afgelopen. Ook is het vaak moeilijker voor slachtoffers om met klachten naar buiten te komen, omdat ze het risico lopen hun contract te verliezen. 

“Het is financieel vaak moeilijk voor artiesten. Als je dan nog eens financieel afhankelijk bent van iemand die het grensoverschrijdend gedrag stelt, durf je soms niets te doen uit schrik om je job te verliezen”, zegt Muchin.

De onzekere betaling ligt mee aan de grond van het probleem. “Als starter is het moeilijk om je een weg te banen; je hebt kansen en middelen nodig”, zegt Muchin. “Er is het idee dat je moet leven voor je passie en daar veel voor moet opofferen, dat je je grenzen moet verleggen. Veel jobs worden heel slecht betaald. Ik kreeg bijvoorbeeld een aanbod om als voorprogramma van een grote band op te treden voor 250 euro. Maar daarvoor moest ik met mijn bandlid naar een ander land reizen. Het zou ons geld kosten om dat te doen. Dan belonen ze je onder het mom van meer visibiliteit.”

“In andere sectoren zou dat absurd zijn”, gaat Muchin verder. “Je zou nooit naar een bakkerij gaan en zeggen dat je maar 1 euro kan betalen voor een brood bijvoorbeeld. En dan de bakker geruststellen dat je het brood meeneemt naar huis, je familie er ook van zal eten en de bakker zo meer visibiliteit krijgt.”

Artiesten zouden collectief slechtbetaalde jobs en slechte werkomstandigheden moeten weigeren, vindt Muchin. Maar er heerst een sterke competitieve sfeer. “Solidariteit is schaars in de muzieksector. Je zit in een systeem dat je aanmoedigt om niet alleen jezelf, maar ook anderen te exploiteren. Als iedereen zou zeggen: 'Wij doen dit niet voor zo weinig geld', dan zou die cultuur langzaam verdwijnen. Hetzelfde geldt voor grensoverschrijdend gedrag. Het probleem blijft bestaan omdat het wordt toegelaten. Mensen spreken elkaar niet aan op fout gedrag, omdat ze vinden dat het hun probleem niet is, of vrezen dat ze hun eigen carrière zullen schaden.”

Klimaat van stilzwijgen 

De combinatie van al die factoren creëert een klimaat van angst en stilzwijgen, waarin slachtoffers zich vaak machteloos voelen om grensoverschrijdend gedrag te melden. Dat blijkt ook uit het Be The Change-rapport. De overgrote meerderheid meldt incidenten niet, en ondervindt vaak de gevolgen als ze dat wel doen. 

Van de vrouwen die seksuele intimidatie hadden gemeld, gaf 43% aan dat hun klachten werden genegeerd of geminimaliseerd, 23% had het gevoel dat ze op een zwarte lijst waren gezet en 10% gaf aan dat hun samenwerking werd beëindigd. De statistieken zijn nog schokkender voor vrouwen die aangaven dat ze aangerand waren: 56% zei dat hun klachten werden genegeerd of geminimaliseerd, 38% voelde zich op een zwarte lijst gezet en 12% werd ontslagen. Bovendien gaf bijna een derde van de vrouwen die werd aangerand aan dat hen werd gezegd dat ze erover moesten zwijgen.

Uit onderzoek van de Universiteit Antwerpen blijkt dat de belangrijkste reden voor slachtoffers in de culturele sector om grensoverschrijdend gedrag niet te melden, de vrees is dat de procedure te zwaar zou zijn of te lang zou duren. Ook denken velen dat de situatie niet ernstig genoeg is, vrezen ze dat hun melding niet in vertrouwen zou worden behandeld of hebben ze schrik voor de reactie van de pleger. Ook speelt de angst dat het nadelige gevolgen zou hebben voor hun carrière.

Bovenop al die drempels, speelt mee dat niet alle bestaande instanties bekend zijn. Zo werd vorig jaar het Vlaams Meldpunt voor Grensoverschrijdend Gedrag opgericht. Daar kan iedereen terecht die zelf iets heeft meegemaakt of die weet heeft van grensoverschrijdend gedrag. Een medewerker luistert naar je verhaal en zoekt mee naar antwoorden op je vragen. Het is vooral gericht op herstelbemiddeling tussen personen, maar er wordt ook doorverwezen naar andere instanties als dat nodig is, zoals de politie of het zorgcentrum na seksueel geweld.

“We merken dat weinig mensen uit de muzieksector hun weg naar ons vinden”, zegt Vincent Maekelberg van het Meldpunt. "Bekendheid opbouwen kost tijd, en we zijn nog steeds aan het groeien.” Maekelberg erkent dat het soms een kluwen is in de culturele sector om te weten waar je terecht kan met je hulpvraag. "In vergelijking met andere sectoren is er in de cultuursector geen duidelijke structuur voor hoe meldingen afgehandeld moeten worden. Zeker voor freelancers zijn bijvoorbeeld de interne procedures bij een organisatie niet altijd helder.”

Een duidelijke klachtenprocedure is daarom cruciaal, zegt Anna Muchin van Engagement Arts, alsook een gedragscode. “Veel locaties hebben wel een gedragscode, maar daar zijn niet altijd duidelijke sancties aan verbonden. Feministwashing komt vaak voor: organisaties willen een poster met regels ophangen omdat het trendy is, maar ze doen het werk niet. Het is een vorm van politiek correct reputatiemanagement. Woorden alleen zijn niet genoeg. Het moet duidelijk zijn voor iedereen wat de sancties en procedures zijn als er iets gebeurd. De verantwoordelijkheid daarvoor mag niet bij het slachtoffer liggen.”

Om organisaties daarbij te helpen, ontwikkelde het Sociaal Fonds Podiumkunsten samen met Overleg Kunstenorganisaties een toolbox. De tools geven organisaties concrete handvaten om risico's te identificeren, bespreekbaar te maken en aan te pakken. Ook leidt de organisatie vertrouwenspersonen op. Die opleidingen zitten volgens Christa Criel van het Sociaal Fonds Podiumkunsten in de lift. Sinds 2018 werden er een tiental gegeven en er staan er binnenkort nog drie gepland. Er worden telkens 10 à 15 mensen opgeleid.

“Daarmee is het probleem natuurlijk niet volledig opgelost”, zegt Criel. “Maar ik zie wel dat organisaties ermee aan de slag gaan en daarin groeien. Het thema is bespreekbaarder geworden, en dat is een goede zaak.”

Gedragscodes en vlaggensysteem

Het Sociaal Fonds Podiumkunsten biedt ook andere opleidingen en workshops aan, waaronder trainingen voor het opstellen van gedragscodes en het gebruik van tools zoals het vlaggensysteem van het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid Sensoa. Dat systeem gebruikt verschillende kleuren vlaggen om de aard en de ernst van gedragingen te categoriseren, wat organisaties in staat stelt om grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar te maken, en concrete input te krijgen om bijvoorbeeld een gedragscode op te stellen en een reactiebeleid uit te werken.

“We hebben een aangepaste versie gemaakt met cases die herkenbaarder zijn voor onze sector, maar het blijft moeilijk voor organisaties om hier zelf intern mee aan de slag te gaan. Het is vaak beter om zo'n oefening te doen onder externe begeleiding”, zegt Criel. 

Ook Sensoa geeft trainingen en ondersteuning aan organisaties om het vlaggensysteem effectief te implementeren. "Trainingen worden altijd in groepsverband gegeven, wat erg interessant is," zegt Tara De Laet van Sensoa. "Omdat het onderwerp heel persoonlijk is, heb je altijd mensen die zeggen dat iets 'maar een grapje' is. Maar er zijn ook anderen die aangeven dat ze dat niet grappig vinden. Deze dialoog zorgt ervoor dat mensen hun gedrag in twijfel trekken."

Daarnaast moeten organisaties nadenken over de reactie per vlag. “Bij een groene vlag is het gedrag zelfs aanmoedigend, zoals bij een compliment. Gele vlaggen zijn situaties waarin we aanmoedigen om duidelijke grenzen te stellen, bijvoorbeeld via een feedbackgesprek en het maken van duidelijke afspraken. Vanaf een rode of zwarte vlag kunnen er consequenties zijn, zoals een cursus volgen of een schorsing. Daarna volgt herstel en bemiddeling”, aldus De Laet.

Safer spaces voor iedereen

Verschillende muziekorganisaties nemen zelf het initiatief om een veiligere werkomgeving te creëren. Zo is de rondreizende Gentse muziekclub Democrazy volop bezig een beleid te ontwikkelen rond grensoverschrijdend gedrag. 

“Het is een work in progress”, zegt communicatieverantwoordelijke Ann-Sophie Dewaele. “We hebben al heel wat op poten gezet, vooral bij ons jaarlijks evenement Boomtown. Zo is er een vertrouwenspersoon waar zowel onze vrijwilligers als ons vast team bij terechtkunnen. We communiceren dat ook duidelijk en verspreiden die informatie backstage. Maar we merken dat er nog altijd een drempel is om incidenten te melden, dus we blijven zoeken naar manieren om het laagdrempeliger te maken.”

Democrazy werkt daarnaast veel rond safer spaces. Dat is een plek waar je je zo veilig mogelijk voelt, waar je jezelf kan zijn en vrij bent van elke vorm van intimidatie. Als er dan toch iets gebeurt, is het de bedoeling dat het personeel een gepaste oplossing zoekt en de melder ondersteunt. 

“Ons personeel krijgt daar workshops over. Daarbij maken we duidelijk dat het niet enkel om het publiek gaat, maar ook om hen. Het gaat erom hoe je iemand opvangt, maar ook wat je moet doen als jij zelf lastiggevallen wordt. De workshops zijn ook bedoeld om ons personeel te ondersteunen wanneer ze met een melding moeten omgaan”, zegt Dewaele. 

Dat je iedereen moet betrekken bij een safer space-beleid, merkt ook Tom Brus op van de Brusselse nachtclub C12. “Het publiek zelf speelt daar een belangrijke rol in. Daarom leggen we onze gedragscode uit aan de ingang. Als iemand zich niet gedraagt zoals het hoort, kunnen ze de club uitgezet worden.”

C12 is een van de pioniers als het gaat om safer spaces in clubs. “We hebben een helpdesk en een care team, waar iedereen bij terechtkan als er iets gebeurt, ook ons personeel.”

Het care team van C12 is daar goed voor opgeleid en krijgt ook een volwaardig loon. “Wij zien het als een zeer belangrijke taak, en daarom betalen we ons care team altijd. Voor ons zijn alle medewerkers belangrijk, van de barmannen tot de mensen aan de kassa, en dus ook het care team. Het is een essentieel onderdeel van onze werking."

Al wringt daar het schoentje soms. “Het is een grote investering om een care team en een helpdesk te hebben, en hoewel we die functies als zeer belangrijk zien, is het financieel soms moeilijk om dit allemaal te bekostigen. We zouden graag meer opleidingen geven en het nog beter willen doen. Subsidies zijn meer dan welkom.”

Volgens Brus zetten sommige organisaties daarom minder in op veiligheid voor iedereen. “Maar het blijft toch belangrijk om iets te doen. Veiligheid in de muzieksector moet een vanzelfsprekendheid worden, en daarvoor hebben we de inzet van iedereen nodig. Het is niet dat er bij ons nooit meer een incident gebeurt, maar we zetten er alles op in om het risico zo klein mogelijk te houden.”

Dat zegt ook Ann-Sophie Dewaele van Democrazy. “Op dit moment zet elke organisatie wel stappen, maar dat gebeurt vaak niet op hetzelfde niveau. Uiteindelijk zou ik graag zien dat er een breed gedragen beleid ontstaat in de hele sector. Hoe meer organisaties inzien dat dit belangrijk is, hoe makkelijker het wordt om vooruitgang te boeken en om het onderwerp serieus te nemen.”

Lees ook onze eerste longread over Grensoverschrijdend gedrag in de muzieksector: