Gekleed in een paars hesje met daarop in grote witte letters ‘care team’ geschreven, is Eva Hammarström heel makkelijk terug te vinden op een van de zoveel open air-evenementen deze zomer in Circle Park in de Brusselse gemeente Anderlecht. Ongeveer een keer per week werkt ze als vrijwilliger voor Brussels By Night, als lid van het care team. Dat zijn stewards die aanwezig zijn op muziekevenementen om een oogje in het zeil te houden.

“Ik hou van het nachtleven en festivals”, zegt Hammarström. “Ik wil dat iedereen zich veilig, vrij en gelukkig kan voelen. Je moet zorgeloos kunnen genieten van de muziek en sfeer op evenementen. Daarom besloot ik vorig jaar om mijn steentje bij te dragen als steward.”

Wie te maken krijgt met grensoverschrijdend gedrag, kan een lid van het team aanspreken. Vervolgens probeert het team een passende oplossing te vinden. “We vragen altijd wat deze persoon nodig heeft”, zegt Hammarström. “Als die wil dat de pleger eruit wordt gegooid, dan kunnen we dat zeker doen. Maar ik leg ook altijd uit aan de pleger waarom iets niet door de beugel kan, op een diplomatieke manier. Sommige mensen begrijpen maar moeilijk waarom hun gedrag ongepast is of grenzen overschrijdt, maar anderen leren er wel iets door bij.”

Initiatieven zoals care teams zijn broodnodig. Dat blijkt onder andere uit onderzoek van het Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere Drugs (VAD) uit 2022, waarbij meer dan 800 Vlamingen werden bevraagd over ongewenste seksuele gedragingen op evenementen. Ruim de helft van de respondenten (51,9%) gaf aan ooit een vorm van ongewenst seksueel gedrag te hebben meegemaakt tijdens het uitgaan. Dat komt merkelijk vaker voor bij vrouwen (69,5%) dan bij mannen (29,2%).

Een kritische opmerking: het onderzoek beperkt zich tot personen die zich als vrouw of man identificeren en houdt dus geen rekening met andere vormen van discriminatie of grensoverschrijdend gedrag tegenover mensen met andere genderidentiteiten. Uit andere studies blijkt dat die groep ook vaker slachtoffer is van grensoverschrijdend gedrag. 

Een van die andere onderzoeken is ‘Sexism Free Night’ uit 2022, waarbij meer dan 4.500 Europeanen werden bevraagd. Ongeveer 30 procent van de transgender of non-binaire personen gaf daarbij aan dat ze vaak tot altijd vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag ervaren in het nachtleven. Voor cisgender vrouwen ligt het percentage op 46 procent en voor mannen op 12 procent. 

De onderzoekers vroegen ook wie het grensoverschrijdend gedrag stelde. 97 procent van de vrouwen, 94 procent van de transgender en non-binaire personen en 53 procent van de mannen gaf aan dat het om cisgender mannen ging.

De cijfers zeggen niet alles

Volgens beleidsmedewerker Integriteit bij Sensoa Tara de Laet is de situatie in realiteit vaak nog wat ernstiger dan wat de cijfers weergeven. “Als het gaat om cijfers van de politie over het aantal aangiftes, is er altijd een onderrapportage omdat slachtoffers niet altijd aangifte doen.” Dat slachtoffers niet altijd aangifte doen, kan meerdere oorzaken hebben. De angst om niet serieus genomen te worden. De moeilijke procedure waarbij het verhaal keer op keer weer verteld moet worden. De angst voor een confrontatie met ‘de andere partij’ in het kader van het gerechtelijk onderzoek,... “Bij wetenschappelijk onderzoek kan het dan weer zijn dat mensen niet durven in te vullen wat ze hebben meegemaakt, of dat ze zich niet helemaal in de vragen herkennen.", aldus nog Tara De Laet.

Al geven de cijfers van het VAD-onderzoek wel een beeld van wat grensoverschrijdend gedrag op muziekevenementen inhoudt en welke vormen het vaakst voorkomen. Ongeveer de helft van de vrouwelijke respondenten gaf aan dat ze boven de kleren waren aangeraakt (54,3%), lang werden aangestaard (51,8%) of dat iemand seksuele opmerkingen maakte (49,2%). 

Meer dan een op de vier vrouwen gaf aan ooit achtervolgd te zijn (28,6%). Bijna een op de vijf (18,2%) werd gekust zonder dat te willen en 16,2% werd al aangeraakt onder de kleren. 

De gevolgen van grensoverschrijdend gedrag voor slachtoffers verschillen sterk van persoon tot persoon en van situatie tot situatie. Dat kan gaan van angst en moeite om anderen te vertrouwen tot bijvoorbeeld een post-traumatische stressstoornis. 

In de Sexpert-studie uit 2013 gaf ongeveer de helft van de volwassenen die ooit slachtoffer werd van seksueel grensoverschrijdend gedrag aan hierdoor klachten of problemen te ervaren.

Daarnaast kan het een impact hebben op de deelname aan evenementen, blijkt uit onderzoek van de Karel de Grote Hogeschool. Bijna vier op de tien van 500 bevraagde vrouwen gaf aan dat ze soms niet naar een evenement ging omdat ze verwachtte zich er onveilig te voelen. Voor een op de tien is dat altijd de reden om niet te gaan. 

Belang van de definitie

Hoe kunnen we dat probleem aanpakken? Een pasklare oplossing is er in elk geval niet, zegt De Laet. “Grensoverschrijdend gedrag is iets heel persoonlijk. Iedereen heeft een andere grens. Maar er zijn een aantal voorwaarden die bepalen of je over iemands grens gaat. Als je geen toestemming hebt, ga je per definitie over iemands grens. Is er dwang of druk? Dan ga je ook over een grens.”

Net omdat het om iets persoonlijk gaat, is definiëring en omkadering van grensoverschrijdend gedrag belangrijk, zegt De Laet. “Zo hebben organisaties een handvat om er beleid rond te ontwikkelen en is het voor iedereen duidelijk wat er onder de term wordt verstaan.”

Er bestaan verschillende definities van grensoverschrijdend gedrag, maar veel organisaties hanteren die van de Welzijnswet. Het is elke vorm van verbaal, non-verbaal of lichamelijk gedrag dat de waardigheid van een persoon aantast of een kwetsende, bedreigende omgeving creëert. “Het is een koepelbegrip voor pesten, agressie en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dus ook discriminatie valt daaronder”, zegt De Laet.

Specifiek voor seksueel grensoverschrijdend gedrag ontwikkelde Sensoa een vlaggensysteem op basis van zes criteria waaraan het gedrag moet voldoen om oké te zijn. 

1. Er moet wederzijdse toestemming zijn
2. Er mag geen sprake zijn van beloning, manipulatie, druk of dwang
3. De partners moeten gelijkwaardig zijn
4. Ze moeten fysiek en geestelijk bekwaam genoeg zijn
5. Het gedrag moet rekening houden met de omgeving en mag niemand storen
6. Het gedrag mag niet schadelijk zijn voor een van de partijen

Voldoet het gedrag niet aan een van de criteria, dan is het seksueel grensoverschrijdend.

Aan de hand van die zes criteria kan je seksueel gedrag indelen in vier categorieën, van oké naar helemaal niet oké. Ze zijn aangeduid met verschillende kleuren vlaggen. Bij elke vlag wordt een aangepaste reactie voorgesteld.

Safer spaces  

Om die grenzen extra te benadrukken, kiezen sommige organisatoren ervoor om via een door policy al aan de ingang bezoekers duidelijk te maken wat kan en niet kan. “We leggen uit dat wij proberen een safer space te zijn, en mensen dus melding moeten doen indien ze iets zien of zich ergens oncomfortabel over voelen. Tijdens de toelichting van de huisregels zien we ook de gezichten van iedereen. Als iemand het niet serieus neemt of geïrriteerd lijkt, is dat al een signaal voor ons om extra alert te zijn”, zegt care team-vrijwilliger Eva Hammarström. 

De speech aan de ingang kan mensen ook een veiliger gevoel geven, zegt Hammarström. “De eerste keer toen ik uitging en zo’n speech kreeg, had ik meteen het gevoel dat er voor me gezorgd zou worden, mocht er toch iets gebeuren. En dat zou overal zo moeten zijn.” 

Vaak wordt bij de uitleg van de huisregels verteld dat de plek een safer space is. Dat is een plek waar je je zo veilig mogelijk voelt en waar je erop vertrouwt dat je jezelf kunt zijn en vrij bent van elke vorm van intimidatie. Als er dan wel iets gebeurt, is het de bedoeling dat het personeel een gepaste oplossing zoekt en het slachtoffer ondersteunt. 

We spreken over safer in plaats van safe spaces, omdat het onmogelijk is om honderd procent veiligheid te garanderen. Al streven dergelijke plekken ernaar om zo veel mogelijk risico‘s te beperken.

Het gaat verder dan enkel de strijd tegen grensoverschrijdend gedrag. Er wordt ook ingezet op voorzieningen om het gebruik van alcohol en drugs in veilige banen te leiden, inclusief de beschikbaarheid van gratis water, de aanwezigheid van medische hulpdiensten, en de verspreiding van informatie over veilig gebruik. Allemaal initatieven in het kader van harm reduction.

We Care A Lot

In verschillende clubs is er al langer een beleid rond safer spaces. Maar ook andere evenementen zetten er alsmaar meer op in, waaronder grotere festivals. Zo ontstond twee jaar geleden We Care A Lot, een initiatief van Pukkelpop, Rock Werchter, Tomorrowland en Graspop Metal Meeting. 

“Met We Care A Lot willen we benadrukken dat we als organisatie bekommerd zijn om het welzijn van onze festivalgangers en medewerkers en hier actief mee aan de slag zijn. Niet alleen voor en achter schermen, maar het hele jaar door”, zegt mede-oprichter en coördinator van het project Lena Boons.

De festivals die zijn aangesloten, zetten verschillende maatregelen in om hun evenement zo veilig mogelijk te laten verlopen. Er wordt bijvoorbeeld een noodnummer geactiveerd waar festivalgangers 24/7 naar kunnen bellen of berichten sturen. Ook is er een infostand en lopen er care teams rond op de festivalweide.

Ook We Care A Lot gaat over meer dan enkel grensoverschrijdend gedrag. “We willen bijvoorbeeld festivalgangers motiveren om voldoende water te drinken, gezond te eten, zonnecrème te smeren, gehoorbescherming te dragen en niet te rijden onder invloed van alcohol en andere drugs”, zegt Boons.  Zo kunnen de festivalgangers ook hun alcoholpercentage testen aan de infostand.

De focus van We Care A Lot ligt op preventie, maar ook laagdrempelige hulp voor slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag. Dat is belangrijk, benadrukt Boons. Als criminoloog en psychotherapeut komt ze dagelijks in aanraking met mensen die lijden onder de gevolgen van alcohol en drugs, of met slachtoffers en plegers van grensoverschrijdend gedrag. 

“Slachtoffers durven vaak geen hulp te zoeken of worden niet op de goede manier opgevangen. Plegers vertellen weleens dat ze niet de intentie hadden om de ander te schaden en spreken binnen het uitgaansleven vaak over impulsieve daden. Onze grenzen vervagen onder invloed van alcohol, drugs of groepsdruk. Het is dan ook heel belangrijk om aan mensen uit te leggen wat toestemming écht is.”

Het project wordt continu geëvalueerd en bijgestuurd, zegt Boons. “We merken dat het nog altijd moeilijk is om alle festivalmedewerkers te informeren over de procedures die van toepassing zijn. Ook is het publiek nog niet altijd op de hoogte van het initiatief en wat het allemaal inhoudt. Maar we geloven dat we hier beter in kunnen slagen door de krachten te bundelen.”

Intussen hebben Extrema Outdoor, Festival Dranouter, Lokerse Feesten en Rock Herk zich ook aangesloten. Een stap in de goede richting, maar de muzieksector kan niet alles oplossen, benadrukt Boons. “Een jaar bestaat uit 365 dagen, een gemiddeld festival uit 3 dagen. Als we als maatschappij willen inzetten op thema’s als alcohol, drugs en grensoverschrijdend gedrag, moeten we dat het hele jaar door doen. Ook scholen, jeugdverenigingen, ouders en werkgevers spelen daarin een belangrijke rol.”

Dat laatste bevestigt Pauline Draps, harm reduction manager bij Brussels By Night, die opleiding geeft rond grensoverschrijdend gedrag aan het personeel van zowel clubs en bars als van festivals. “Je kan bewustwording creëren, je personeel trainen, enzovoort; maar het probleem zit dieper geworteld in de samenleving. Eigenlijk zouden we in het onderwijs al moeten starten met die bewustwording rond grensoverschrijdend gedrag. Als organisator ben je niet volledig verantwoordelijk voor het gedrag van de bezoekers. Er is een balans tussen verantwoordelijkheid nemen en het bredere maatschappelijke probleem aanpakken.”

Personeel trainen

Dat wil niet zeggen dat organisatoren niets moeten ondernemen, benadrukt Draps. Care teams inzetten is een belangrijke maatregel, maar ook het ander personeel zou opleiding moeten krijgen. 

“Bij trainingen geef ik vaak het voorbeeld van barpersoneel. Iemand die een drankje aangeboden krijgt, kan dat helemaal oké vinden. Anderen willen dat niet omdat ze dan misschien het gevoel krijgen dat ze iets terug moeten geven. Het is niet aan het barpersoneel om te beslissen of het al dan niet oké is, maar het is belangrijk om te vragen of de persoon het drankje wel wil.”

Draps gaf ondertussen al veel trainingen, telkens aangepast aan de context van het evenement. En zo zijn er nog heel wat organisaties die opleidingen aanbieden, zoals Safe Ta Night en Flow Gent. “Maar het is onmogelijk om iedereen op te leiden”, zegt Draps. “Bovendien train ik vaak mensen die al weten dat ze getraind moeten worden. Het is moeilijk om de organisatoren en uitbaters van bars en clubs te bereiken die het echt nodig hebben.”

Met care teams en training van het personeel alleen geraken we er niet. Ook de inrichting van ruimtes is bijvoorbeeld belangrijk. Denk aan voldoende verlichting, overzichtelijke ruimtes zonder afgelegen hoekjes en duidelijk zichtbare nooduitgangen. Draps raadt ook aan om posters en borden te voorzien die het nultolerantiebeleid tegenover grensoverschrijdend gedrag benadrukken.

“Het is een ecosysteem waarin niet alleen het publiek, maar ook de artiesten, het personeel en de eigenaars van de locatie een rol spelen”, legt Draps uit. “Het is bijvoorbeeld superbelangrijk dat het team van een organisatie zo warm mogelijk met elkaar omgaat. Hoe je je gedraagt als collectief, als festival, als medewerkers van een evenementenlocatie, straalt af op het publiek.”

Volgens Draps kan er op die manier een gemeenschapsgerichte reactie ontstaan, waarbij het publiek ook een duidelijke rol speelt. “Een safer space kan alleen maar bestaan als iedereen hun steentje bijdraagt.”

Dat bevestigt Tara De Laet van Sensoa, die wijst op het belang van het omstandersprincipe. “Als je op een evenement bent en je ziet iets gebeuren, durf dan ingrijpen. Soms zijn de slachtoffers zelf niet in staat om te reageren.”

De Laet verwijst naar de vijf A’s van Sensoa. Allereerst is het belangrijk om anderen te betrekken, bijvoorbeeld door een vriend(in) erbij te halen. Een andere strategie is afleiden. Soms is het voldoende om gewoon in de buurt te gaan staan van de persoon die wordt lastiggevallen. Je kan ook doen alsof je de persoon kent en over iets alledaags beginnen. Daarnaast kan je de persoon die het gedrag ondergaat afzonderen door hem of haar weg te halen uit de situatie. Een directe aanpak is het aanspreken van de betrokken personen. Vraag aan de persoon die het gedrag ondergaat of alles oké is en, als je voelt dat het kan, spreek dan ook de persoon aan die het gedrag stelt.

Tot slot is het belangrijk om aanwezig te blijven. Het is niet de bedoeling dat je jezelf door je tussenkomst in gevaar brengt. Als je op het moment zelf niet echt iets kan doen of je voelt je niet op je gemak, kan je altijd in de buurt blijven en nadien steun bieden aan de persoon die wordt lastiggevallen.

En als laatste mogen we niet enkel focussen op de bezoekers van evenementen, benadrukt De Laet. “Ook artiesten en personeel kunnen met grensoverschrijdend gedrag worden geconfronteerd. Het is belangrijk om ook na te denken over hoe we ook voor hen een safe space kunnen maken.” Daar lees je meer over in het volgende deel van deze longread.