We wandelen door de Wijnegemstraat, een woonwijk naast de spoorweg in het bruisende Borgerhout. Tussen de rijtjeshuizen springt een groot gebouw met turquoise raamkozijnen in het oog. ‘Gildenhuis H. Anna’ bood na haar opbouw tijdens het interbellum onderdak aan tal van verenigingen en doet sinds 1997 dienst als uitvalsbasis van Rataplan vzw. ‘Oorspronkelijk was het pand een werkplaats voor een nieuwe lichting theatermakers’, vertelt algemeen en artistiek coördinator Femke Vanpoucke. ‘Al snel werd het een thuishaven voor talloze artiesten, vrijwilligers en bezoekers uit de stad, die de plek mee voedden en vormgaven. Dat beschouw ik als het DNA van onze organisatie.’

Een jazzclub, maar dan anders

In het bijzonder op jazzartiesten oefende Rataplan een grote aantrekkingskracht uit. ‘Muzikanten kennen ons als een van de weinige plekken in Antwerpen waar hun genre altijd heeft geleefd’, vertelt Vanpoucke trots. ‘Heel wat gevestigde namen in de jazzwereld begonnen op ons podium. Denk aan Jef Neve, Nabou Claerhout, Adia Vanheerentals, Anke Verslype, Joachim Badenhorst en Ibelisse Guardia Feragutti. 

Toch heeft het kunstenhuis weinig weg van een traditionele jazzclub, en dat mogen we vrij letterlijk nemen: binnen ademen betegelde gangen een veeleer schoolse sfeer. Onder de concertzaal op de eerste verdieping, ligt een repetitieruimte. Daarnaast is er “de living”, een lichtrijke ontmoetingsruimte afgewerkt met art-deco-elementen en biljarttafels. Van een groezelig jazzgebeuren valt niets te bespeuren.

‘We willen in de eerste plaats een open huis zijn, een plek waar iedereen zich welkom voelt - van doorwinterde jazzliefhebbers tot mensen die zelden naar concerten gaan’, legt Vanpoucke uit. ‘Door ons lokaal te verankeren in de buurt én ons te verbinden met een breed internationaal netwerk, willen we jazz opnieuw toegankelijk maken voor iedereen.’

Diep geworteld in de stad

Haar eigenzinnige aanpak begint bij de verruimende manier waarop het kunstenhuis het begrip ‘jazz’ invult. ‘Ons vertrekpunt is improvisatie, experiment en verstedelijking, met als doel om ruimte te maken voor de verscheidenheid aan klanken in onze stad. In ons huis vind je daarom zowat alle muziekstijlen die aan jazz gerelateerd én toegankelijk zijn.’

Haar programma vult het kunstenhuis in met muziek die divers is in klankkleuren en -stijlen. Daarnaast waakt de organisatie bewust over een open mix van genders, culturele en muzikale achtergronden op haar podium. ‘Doen we dat niet, dan verengen we ons publiek en dat willen we absoluut vermijden.’

Om echte verandering te realiseren, moeten diversiteit en representatie volgens Vanpoucke systematisch worden aangepakt. ‘Zo blijft het ook bij jazzcollectieven uitzonderlijk om enkel vrouwen op het podium te zien zonder dat dit als “de vrouwenband” wordt bestempeld. Steeds vaker ontvangen we gemengde bands op de planken, maar dat blijft toch een minderheid. Na onze netwerkdag organiseren we daarom een jam met een Flinta openingsband, open voor iedereen die wil meespelen. Ook dat is natuurlijk een label, maar wel één dat nodig is als tegengewicht voor de vele andere jamsessies waarbij de poel van deelnemers minder divers is.’

‘Idealiter zijn we inclusief en representatief in elke laag van onze werking’, voegt Vanpoucke eraan toe. ‘Niet alleen bij de artiesten, maar ook bij het publiek, de medewerkers, de vrijwilligers en de raad van bestuur. Dat beïnvloedt ook andere onderdelen van onze werking, zoals communicatie en prijsbeleid. Het reikt zelfs tot de fysieke toegankelijkheid van ons pand: zonder lift is onze zaal niet voor iedereen bereikbaar. Dat willen we verhelpen in de toekomst.'

Kind aan (kunsten)huis

‘Het is een kwestie van jezelf als organisatie constant in vraag te blijven stellen en in dialoog te gaan met je omgeving’, reageert Vanpoucke op de vraag hoe Rataplan diversiteit cultiveert. Die dialoog ging het kunstenhuis heel expliciet aan tijdens de lockdown-periode vijf jaar geleden. Toen ging ze, samen met artiesten, een gesprek aan met de buurt op het moment dat het culturele leven werd lamgelegd. ‘We hebben aan zo veel mogelijk mensen gevraagd wat ons kunstenhuis kon zijn. Zo zijn we tot de open werking gekomen die we vandaag belichamen, al was er natuurlijk reeds een basis aanwezig.’

Om zo veel mogelijk mensen aan te trekken, voorziet Rataplan een waaier aan activiteiten naast de optredens die ze organiseert. ‘Zo kunnen buurtbewoners hier wekelijks vers komen koken en eten samen met voedselcollectief Kompaan. Wie wil, pikt daarna een concert mee. Of wie naar een optreden komt kijken, ontdekt dat je hier ook gewoon kan komen biljarten. Door alles met elkaar te verbinden, zorgen we voor een doorstroom van mensen. Zo gebeurt het dat volwassenen ons kennen omdat ze hier als kind ooit een voorstelling zagen. En het gaat verder: van jongs af aan kunnen ze hier deelnemen aan activiteiten, doorgroeien tot artiesten en nieuw werk presenteren.’

Het kunstenhuis spant zich dan ook in om zo veel mogelijk kinderen en jongeren uit de buurt te betrekken. ‘Borgerhout is tenslotte een district met een heel hoog aantal jonge mensen’, benadrukt Vanpoucke. ‘Kunsteducatie is daarom een centrale pijler binnen onze werking. Er zijn kinder- en familievoorstellingen, workshops, een live podcast rond mentaal welzijn. En we organiseren groove- & percussielab Tarmacadam, waar jonge makers hun muzikaliteit verkennen en ontwikkelen met klank en ritme als vertrekpunt.’

Broedplaats en voedingsbodem

De focus op artistiek makerschap heeft altijd een centrale rol gespeeld binnen Rataplan. Bovendien is de organisatie een van de weinigen in de sector die artistieke ontplooiing mee mogelijk maakt. Vanpoucke beschouwt het als haar grootste troef. ‘Ondanks dat ze enorm voedend zijn voor de scene, zijn dit soort plekken helaas schaars. We zijn dus niet alleen een belangrijke voedingsbodem voor artiesten, maar ook voor de bredere kunstensector. Bovendien is het voor ons een extra manier om plaats te maken voor de diversiteit die we zo belangrijk vinden.’

Rataplan faciliteert onder meer repetities en residenties. ‘Bij ons krijgen artiesten de tijd en ruimte om te ontwikkelen, te experimenteren en te repeteren. Samen bekijken we de mogelijkheden om hen te betrekken in ons programma, bijvoorbeeld met een release, voorstelling of workshop. Bovendien nemen we jaarlijks vijf artists in residence onder onze vleugels. Hen begeleiden we intensief: van inhoudelijk meedenken tot technische ondersteuning. Daarnaast delen ze hun ervaringen en artistieke praktijk door met elkaar in gesprek te gaan.’

Het kunstenhuis staat als het ware tussen de onderstroom van artiesten en de sector. ‘Vanuit ons huis stromen muzikanten door naar grotere podia, zowel in Antwerpen en Vlaanderen als internationaal. Op die manier stimuleert onze residentiewerking het ontstaan van nieuwe allianties. Later keren muzikanten trouwens ook vaak naar ons terug. Dat kan in verschillende rollen: als artiest, maar ook als curator, kunsteducator of bezoeker. Dankzij die afwisseling zijn onze samenwerkingen duurzaam en gevarieerd.’

Alles voor de artiest: het netwerkmoment

Die rol als verbindende schakel maakt van de organisatie de geknipte kandidaat om een netwerkmoment op poten te zetten. In samenwerking met VI.BE, Muziekmozaïek en Stad Antwerpen doet ze dat ook. ‘Toen we als gastcurator bij Jazz & Mo werden gevraagd om alle Antwerpse locaties met een link naar jazz in kaart te brengen, ontdekten we dat het netwerk nog veel groter is dan we aanvankelijk dachten. We zagen het als een kans om mensen binnen de sector - muzikale partners, artiesten en enthousiastelingen - persoonlijk met elkaar in contact te brengen.’

Tijdens het netwerkmoment worden niet alleen informele uitwisselingen voorzien, maar ook inhoudelijke talks door mensen uit de sector, waaronder André Marmot (muzikant en booker bij Earth Agency) en Kurt Overbergh (Ancienne Belgique). De gesprekken behandelen thema’s zoals gemeenschapsopbouw, representatie, kunsteducatie en artistieke ontwikkeling. Uiteraard zullen er ook optredens zijn van enkele Rataplan-artiesten.

Het netwerk omvat podia, labels, plaatsen voor residenties en artist-run spaces, maar in de eerste plaats organiseert Rataplan deze dag voor artiesten. ‘Want wat zijn al die plekken zonder hen? Bovendien zijn het de muzikanten die zich door dat weefsel moeten bewegen waarin nog lang niet iedereen elkaar kent. Door hen te laten ontdekken wie wat doet, hopen we de onderlinge connecties te verbreden en versterken. Dat is iets waar niet alleen het bredere netwerk, maar ook de artiesten uiteindelijk de vruchten van plukken.’

‘Het zou fijn zijn als het niet beperkt blijft tot Antwerpen’, voegt Vanpoucke er nog aan toe, ‘maar dat het op termijn uitwaaiert naar andere uithoeken van België en bij uitbreiding van de internationale gemeenschap. Nu is het nog beperkt tot de discipline jazz en consoorten, maar initiatieven zoals dit zijn zeker interessant voor de muzikale gemeenschap tout court.’

Nood aan een sterk weefsel

Er is nood aan een sterk netwerk omdat het aanbod aan artiesten veel groter is dan wat organisaties kunnen opvangen. ‘Er zijn genoeg locaties waar muzikanten kunnen spelen, maar er stroomt simpelweg niet genoeg geld in de sector. In onze zaal alleen al zouden we elke dag concerten kunnen organiseren met het muzikale aanbod dat er is, maar de harde realiteit is dat we daar het budget niet voor hebben’, legt Vanpoucke uit.

Bijgevolg komt de organisatie geregeld voor moeilijke keuzes te staan. ‘We kunnen onmogelijk iedereen bij ons laten spelen, mede doordat we artiesten eerlijk willen vergoeden. Sommigen bieden aan om gratis te spelen, maar dat is niet correct. Wat zij doen is veel waardevoller dan wat wij doen, want zonder muzikanten geen podium. Daarom vind ik het absoluut noodzakelijk om die fair practice te bewaken.’

Om het keuzeproces te diversifiëren, geeft Rataplan haar artiesten curatorschap. ‘Sommigen nemen de jamsessies op zich, anderen de optredens in de living of op het grote podium. Daarnaast werken we intensief samen met partners. Zo brengt Sound in Motion experimentele muziek binnen in onze werking. Bovendien bieden coproducties met grotere organisaties, zoals Arenberg, deSingel, De Roma en Jazz Middelheim, ons de mogelijkheid om residenties te organiseren en artiesten voor te stellen aan een breder publiek.’

Vertrouwen op veerkracht

Het blijft schipperen tussen ambitie en subsidie, want Rataplan wordt zowel stedelijk als Vlaams structureel gefinancierd. Momenteel wacht het kunstenhuis, net als andere spelers in het veld, op toekenning van middelen - een volgende stap die bepalend zal zijn voor de toekomst van haar werking. Al heeft Vanpoucke vertrouwen in de veerkracht van de vzw: ‘We hebben veel verschillende gedaantes gehad in het verleden, want we hebben ons al zo vaak moeten aanpassen. En het is ons altijd gelukt.’

Haar hoop voor de toekomst? ‘Dat de rol van broedplaatsen in de sector meer wordt verankerd en gewaardeerd. Dat grote en kleine huizen elkaar versterken en niet meer los te denken zijn van elkaar. Maar vooral: dat er plekken zullen zijn waar artiesten ruimte en vrijheid krijgen om zich te ontwikkelen en te tonen, en dat het publiek zich in die plekken zal herkennen. Dat die plekken hechte relaties aangaan met hun omgeving, vanuit een focus op huiselijkheid en menselijkheid. En dat we jazzmuziek samen toegankelijk zullen maken en houden voor iedereen.’