Pijn bij muzikanten
Pijn en fysieke klachten zijn helaas een realiteit voor veel muzikanten. Om het taboe te doorprikken vroegen we Nathalie Roussel om haar expertise te delen. Nathalie is hoogleraar aan de Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen van de Universiteit Antwerpen en verdiepte zich in fysieke klachten bij muzikanten als lid van de Onderzoeksgroep MOVANT en HeArts (Healthcare for Artists).
nina vandeweghe
Spelen op hoog niveau of op regelmatige basis vereist intensieve, vaak herhalende bewegingen en langdurig vasthouden van eenzelfde houding. Zo worden het skelet en de spieren zwaar belast. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat tot 93% van professionele orkestmuzikanten pijnklachten ter hoogte van de nek, onderrug, schouders, armen of polsen heeft (gehad) tijdens het musiceren. Ook muzikanten in niet-klassieke genres zoals jazz, pop, rock en hedendaagse muziek ervaren vaak vergelijkbare klachten, hoewel hun speelomstandigheden en levensstijl unieke risicofactoren met zich meebrengen.
Veel muzikanten zien pijn als een onvermijdelijk onderdeel van hun vak: “no pain, no gain”. Herkenbaar? De oorzaak zit hem vaak in de angst dat het erkennen van fysieke klachten zou kunnen leiden tot het verliezen van werk of muzikale identiteit. Hierdoor blijven veel muzikanten doorspelen ondanks pijn en fysieke klachten. Maar is dat wel nodig? En kan je er iets aan doen als je pijn ervaart?
Wat is pijn?
Pijn werd lang beschouwd als een alarmsignaal voor iets dat ‘beschadigd’ is. De laatste 20 jaar werd er intensief onderzoek gedaan om pijn beter te begrijpen. Pijn is meestal het gevolg van een complex samenspel van lichamelijke, mentale en sociale factoren. Volgens de International Association for the Study of Pain (IASP) is pijn niet alleen iets wat in het lichaam gebeurt, maar wordt pijn in belangrijke mate beïnvloed door hoe we denken, voelen en leven.
Wetenschappelijk onderzoek heeft bevestigd dat pijn ontstaat door een complexe samenwerking tussen biologische factoren (zoals bijvoorbeeld ziekte, ontsteking, spierwerking, genetische aanleg), psychologische factoren (zoals angst, stress of aandacht) en sociale omstandigheden (zoals werk, relaties en cultuur). Dit noemen we het ‘biopsychosociaal model van pijn’. Zo kan iemand langdurige pijn ervaren zonder dat er nog sprake is van schade, terwijl een andere persoon met ernstige lichamelijke schade weinig tot geen pijn voelt.
Factoren die bijdragen aan pijn bij muzikanten
Hoewel er veel aandacht gaat naar de lichaamshouding van muzikanten, blijkt uit onderzoek dat hoe je staat of zit niet rechtstreeks samenhangt met pijn. Andere factoren spelen dus een belangrijkere rol. Leeftijd, geslacht of genetische aanleg voor pijn kunnen we helaas niet beïnvloeden. Hieronder gaan we dieper in op wat we wel kunnen beïnvloeden.
Werkdruk: te veel, te snel
Een van de grootste risicofactoren is een plotselinge toename in speeluren. Denk aan het begin van een nieuw concertseizoen, een intensieve repetitieperiode, een uitdagender repertoire of de overgang van amateur naar professioneel. Als je lichaam niet voorbereid is op die toename in speeluren, kan dat leiden tot pijnklachten. Alles draait om het evenwicht tussen belasting en belastbaarheid:
- Belasting is wat je lichaam te verwerken krijgt, zoals werk of bijvoorbeeld stress.
- Belastbaarheid is wat je lichaam aankan.
Klachten ontstaan wanneer de belasting groter is dan de belastbaarheid. Een piekperiode (bijvoorbeeld concerten die elkaar op korte termijn opvolgen tijdens een buitenlandse tournee) is een factor die de belasting verhoogt op het lichaam. De belastbaarheid van het lichaam moet daarom voldoende hoog zijn om deze piekbelasting aan te kunnen. Je kan de belastbaarheid verhogen via lichaamsbeweging en een gezonde levensstijl.
Muzikant = topsporter
Veel muzikanten bewegen te weinig naast het spelen. Nochtans toont onderzoek aan dat regelmatige lichaamsbeweging van matige tot hoge intensiteit de belastbaarheid aanzienlijk vergroot. Denk aan krachttraining, cardio of functionele training die andere spiergroepen aanspreekt dan tijdens het musiceren. Het type instrument bepaalt welke spieren je meer of minder zal gebruiken.
Vergelijk jezelf gerust met een topsporter: ook jij moet je lichaam buiten de repetities onderhouden om topprestaties te kunnen leveren. Lichaamsbeweging kan bovendien de pijn verminderen. Tijdens matige tot intensieve beweging maakt het lichaam namelijk eigen pijnstillers aan, zoals endorfines, waardoor de pijnervaring vermindert (vergelijk het met morfine, maar dan zonder de vervelende bijwerkingen). Daardoor kan regelmatig bewegen een doeltreffende manier zijn om pijn onder controle te houden, zeker als die zorgvuldig wordt opgebouwd en aangepast aan wat iemand aankan.
Stress, slaap en mentale gezondheid
Naast bewegen zijn andere factoren in onze levensstijl, zoals stresservaring en slaapkwaliteit ook belangrijk. Prestatiedruk, faalangst, depressieve gevoelens en perfectionisme zijn bijvoorbeeld bekende risicofactoren voor pijn bij muzikanten. Uitblinken op muzikaal vlak gaat vaak gepaard met hoge verwachtingen – zowel van buitenaf als van de muzikant zelf.
Bovendien zorgen onregelmatige werktijden en piekbelasting voor een verminderde slaapkwaliteit. Dit alles kan leiden tot voortdurende stress, wat het lichaam gevoeliger maakt voor pijn. Het is dan ook niet verrassend dat muzikanten blijvende pijnklachten hebben. Extra aandacht voor zelfzorg, ritme en tijd voor herstel is voor een muzikant dus geen overbodige luxe. Lees zeker ook het artikel over mentaal welzijn.
De sociale kant van het musiceren
Heel vaak blijven muzikanten doorspelen ondanks pijn of ongemak. Verbondenheid met publiek en andere muzikanten, of onzekere werkomstandigheden (met ad-hoc freelance contracten en competitieve omgevingen) wegen vaak zwaarder door dan hun fysieke klachten. Uiteraard kan dit weer een extra bron van stress en angst zijn, met nog meer fysieke klachten.
Daarnaast brengt de sociale hiërarchie, die binnen de kunst en cultuur nog vaak overheerst, risico’s met zich mee: toxisch leiderschap, emotioneel misbruik, grensoverschrijdend gedrag zijn jammer genoeg een realiteit (zie ook #MeToo) en vormen een ernstige bedreiging voor gezondheid & welzijn. Sociale steun van collega’s, mentoren en familie zijn dan ook noodzakelijk voor kunstenaars.
Wat kan je doen bij pijn?
De eerste stap? Neem het serieus, en zoek hulp bij iemand die kennis heeft van pijn bij muzikanten. Denk aan een arts of kinesitherapeut met ervaring in de kunstsector. Die kan samen met jou bekijken:
- Welke factoren bij jou een rol spelen (lichamelijk, mentaal, werkdruk…)
- Welke factoren veranderbaar zijn
- Hoe je die kunt aanpakken met een plan op maat
Iedere muzikant is anders, en pijn is zelden het gevolg van één oorzaak. Daarom is het belangrijk om pijn niet alleen lichamelijk te behandelen, maar ook oog te hebben voor de psychische, sociale en artistieke context. Een geïntegreerde aanpak – met medische zorg, psychologische ondersteuning en sociale begeleiding – biedt vaak de beste kans op herstel en een betere levenskwaliteit.
Het goede nieuws is: er is wél veel mogelijk. Door te werken aan fysieke fitheid, veerkracht, mentale gezondheid en werkomstandigheden, kun je de kans op pijn verminderen – en weer met meer vrijheid en plezier musiceren.
Maak ongemakken en persoonlijke noden vooral bespreekbaar, ook in communicatie met je omkadering en organisatoren van concerten. Alleen zo kunnen we allemaal samen werk maken van een comfortabele(re) omgeving en muzieksector voor iedereen!
Heb je nog vragen over pijn bij muzikanten of vind je de weg niet naar de juiste hulpverlening? Neem dan zeker contact op met de auteur van dit artikel via nathalie.roussel@uantwerpen.be.
Heb je feedback op dit artikel? We horen het graag!
