Misschien is het je opgevallen dat behoorlijk wat grote popnamen de laatste jaren over thema’s als depressie, angst of zelfmoord zingen. “Save Myself” van Ed Sheeran, “Breathin’” van Ariana Grande, “1-800-273-8255” van Logic Ft. Alessia Cara & Khalid, “In My Blood” van Shawn Mendes, “When The Party’s Over” van Billie Eilish, … Popmuziek is altijd al een weerspiegeling geweest van wat in de bredere samenleving leeft, maar waarom zien we net nu deze thematiek overal opduiken?

De oorzaak vinden we vooral terug in onze hedendaagse maatschappij, die mensen tot hun limieten lijkt te pushen. Mensen kampen met hoge werkdruk en burn-outs en worden overstelpt met digitale prikkels. De klimaatverandering, economische instabiliteit, de coronacrisis en sinds kort helaas ook oorlogsdreiging zorgen voor onrust en illustreren de nood aan onthaasting en het bespreekbaar maken van die onrust. Fitnesscentra, wellnessvakanties en yogaklassen boomen als nooit tevoren, de boeken van psychologen als Dirk De Wachter en Paul Verhaeghe vliegen over de toonbank en figuren als Marie Kondo worden als goeroes onthaald. Voor apps als Stop, Breathe & Think of Headspace, ontworpen om te bezinnen of in slaap te geraken, zijn het gouden tijden en podcasts rond zelfreflectie en meditatie floreren.

Mentale gezondheid binnen de muziekindustrie

Het valt ook niet te ontkennen dat er de laatste jaren verschillende muzieksterren ten onder zijn gegaan aan de gevolgen van geestelijke gezondheidsproblemen. De druk waarmee muzikanten te maken krijgen, was duidelijk aanwezig in de Netflix-documentaires over o.a. Avicii, Lil Peep en Amy Winehouse. En ook de dood van o.a. Soundgarden’s Chris Cornell, Chester Bennington van Linkin Park, Frightened Rabbit frontman Scott Hutchinson, Mac Miller, Juice Wrld en The Prodigy’s Keith Flint zetten mee het debat in gang waarbij een aantal grote namen zich openlijk uitspraken over wat er mis ging in hun leven.

Zo had Florence Welch van Florence & The Machine het in 2015 over haar strijd met alcohol en depressie naar aanleiding van het album ‘How Big, How Blue, How Beautiful’.  Tijdens haar toespraak op de Grammy Awards in 2019 vroeg Lady Gaga dan weer expliciet aandacht voor mental health issues in de muziekindustrie. Een jaar later zetten Billie Eilish en haar broer Finneas de discussie verder door te benoemen dat hun album over depressie en zelfmoordgedachten goed was voor 6 Grammy’s, en ze dat toch wat verwarrend vonden. En Shawn Mendes kondigde onlangs expliciet de annulatie van zijn wereldtour aan omwille van mentale gezondheidsproblemen. 
 

Dat de cijfers over mentale gezondheid in de muziekindustrie wel degelijk rood kleuren, werd al meermaals onderzocht en bewezen. Zo bleek uit de Zweedse studie the73percent.com dat maar liefst 73% van de onafhankelijke muzikanten worstelen met mentale problemen. In de categorie 18-25 loopt dat aantal zelfs op tot 80%. Ook volgens een recent Brits onderzoek hebben mensen die werken in de sector van de podiumkunsten twee keer meer kans op een depressie dan de rest van de bevolking; 90 procent van de muzikanten gaf aan geregeld te kampen met angstgevoelens. 

De oorzaken zijn divers. Een onzeker statuut en onregelmatige inkomsten zorgen voor stress en doen mensen twijfelen of het artistieke en financiële wel te rijmen vallen. Het tourleven is vaak slopend: constant reizen, drukke schema’s met weinig vrije dagen, gebrek aan slaap of gezonde voeding,... Voor wie vrienden en familie mist, kunnen alcohol en drugs aantrekkelijke prikkels zijn om druk en podiumangst te verdoven. En wie thuis komt van een tournee vol adrenaline en aanbidding van het publiek, valt vaak in een zwart gat.

Ook de druk van social media en de mogelijkheid om altijd in contact te zijn met de fans is voor veel muzikanten zowel een vloek als een zegen. Waar vroeger om de zoveel jaar een album gereleased werd, wordt van artiesten nu verwacht dat ze om de zoveel maanden een track lossen, constant aanwezig zijn op YouTube, Instagram, TikTok, …  Er is de onverzadigbare vraag van het publiek die constant moet bevredigd worden. De maker is op die manier verwikkeld in een voortdurende strijd om de aandacht.

Ook voor de entourage van artiesten blinkt de muziekindustrie niet altijd uit op het vlak van welzijn. De 24/7 competitieve bedrijfscultuur is er vaak één van constant beschikbaar zijn en de lijn tussen privé en zakelijk is diffuus. Naast het kantoorwerk is er veel avondwerk (concerten, feestjes, festivals, netwerkmomenten, …)  dat automatisch als part of the job wordt gezien. De passie voor muziek gaat voor, waardoor er niet op tijd wordt gestopt. En problemen aankaarten bij de werknemer is vaak ook niet evident - als er al een HR verantwoordelijke is; vaak gaat het om kleine DIY-bedrijfjes - want de muziekindustrie is een industrie waarin iedereen wel wil werken. Voeg daar nog het seksisme bij waar vrouwelijke collega’s soms mee geconfronteerd worden en je hebt een lange lijst aan potentiële valkuilen.

Dat de hele situatie nog verergerd is de voorbije twee coronajaren hoeft geen betoog. Het constant moeten aanpassen aan veranderende omstandigheden en de permanente dreiging van uitstel of annulatie zorgden voor mentale en financiële onzekerheid en vroegen veel flexibiliteit en veerkracht. Maar het zorgde er ook voor dat het onderwerp bespreekbaar werd en verklankt werd in veel popmuziek.

De 27 Club

De verhouding tussen geestelijke gezondheid en muziek is zeker niet nieuw. Denk maar aan de geestelijke problemen waarmee pakweg Ian Curtis van Joy Division of Peter Green van Fleetwood Mac kampten. Of aan de grunge bands die gevoelens van isolatie en apathie benadrukten. Nieuw is wel de manier waarop naar die problematiek gekeken wordt. Neurose wordt door de popmuziek anno nu omarmd en binnen een analytisch denkkader geplaatst. Terwijl tot voor kort binnen de populaire cultuur mentale problemen eerder verheerlijkt werden en het idee van het ‘gekwelde genie’ verafgood werd.

Een goed voorbeeld van die geromantiseerde relatie tussen muzikaal talent en geestelijke gezondheidsproblemen is de 27 Club. Een urban legend die zegt dat populaire muzikanten, artiesten en acteurs op 27-jarige leeftijd sterven met een statistisch abnormale frequentie. De club verwijst dan op muzikaal vlak doorgaans naar 6 namen: Brian Jones, Jimi Hendrix, Janis Joplin, Jim Morrison, Kurt Cobain en Amy Winehouse. Hoewel de bewering van een “statistische piek” voor de dood van muzikanten op die leeftijd herhaaldelijk door onderzoek is weerlegd, komt dit begrip nog steeds terug in rockjournalistiek.
 

In haar essay “hoe een ontmaskerde mythe gevestigd blijft” legt Janneke van der Leest uit hoe de 27 Club symbool is gaan staan voor authenticiteit, een begrip dat enorm gewaardeerd wordt in de romantiek. Volgens muziekwetenschapper Jenifer Otter Bickerdike ligt de basis van de rock’n roll mythologie, met aandacht voor de link tussen jeugdigheid, dood en authenticiteit, in de romantische traditie. Ze verwijst naar Lord Byron als archetype. Toen het nieuws over Lord Byrons dood bekend werd, werd de menselijke dichter vervangen door een cultfiguur die aan ieders wensen voldeed. Net als Byron worden de muzikanten van de 27 Club getransformeerd tot een heilige. Dat rockiconen tijdens hun leven al te maken hebben met de verwachtingen van het publiek maakt het des te moeilijker om aan de mythe te ontsnappen. De romantische kunstenaar dan wel de rockster krijgt een goddelijke status die alleen dankzij de dood kan blijven bestaan. Of om het met cynici te zeggen, de dood is een goede carrièremove.

All my friends are dead, push me to the edge

Diezelfde obsessie met authenticiteit en verheerlijking van depressie vinden we ook terug in de emorap van de laatste jaren. Juice Wrld refereert zelfs letterlijk aan de 27 Club in zijn nummer “Legends” uit 2018 waar hij rapt “What’s the 27 Club? We ain’t making it beyond 21.” Het nummer wordt opgedragen aan rappers XXXTentacion, die op 20-jarige leeftijd werd vermoord, en Lil Peep, die op 21-jarige leeftijd overleed aan overmatig drugsgebruik. De vergelijking met Kurt Cobain wordt snel gemaakt op social media. Juice WRLD zelf sterft niet veel later aan een overdosis Codeïne.
 
Emorap ontstaat mid jaren ’10 als rap-variant op de emopop van de jaren 2000. Hiphoppers samplen uit de poppunk en emo waar ze als tiener in de nillies naar luisterden. Het resultaat klinkt nostalgisch maar tegelijkertijd vernieuwend.  De teksten concentreren zich op onderwerpen als depressie, eenzaamheid, angst, drugsmisbruik, nihilisme, zelfmoord, liefdesverdriet en zelfmedicatie en bevatten lyrics als “all my friends are dead/push me to the edge”. Een sterke DIY-ethos staat centraal en SoundCloud wordt het medium bij uitstek om deze producties te verspreiden. Emorappers hebben een jong publiek en zien er zelf vaak provocatief uit met tattoos op het voorhoofd. Fans van de muziek worden soms aangeduid als “sad boys” als verwijzing naar de groep van emorapper Yung Lean.

Wanneer in 2017 de debuutalbums van Lil Uzi Vert en XXXTentacion hoog pieken in de Billboard charts, lijkt emorap klaar voor de mainstream en worden emorappers als 24kGoldn, Poorstacy, the Kid Laroi, Powfu en Iann Dior getekend door grote labels. Opmerkelijk voor een genre dat de thematiek van zelfmoord koppelt aan nieuwe vormen van drugsgebruik. Emorappers dwepen niet met weed of coke maar grijpen naar geneesmiddelen op voorschrift zoals Xanax en hoge dosissen hoestsiroop. Ze zetten mensen niet aan om hun mentale ziektes of emotionele dilemma's op een gezonde manier onder ogen te zien maar houden een wereld in stand waarin er geen licht is aan het einde van een deprimerend liedje en het leven een eindeloze cyclus van drugsmisbruik is om aan onze gevoelens te ontsnappen. Het doet vragen stellen over hoe (a)moreel de popcultuur is. Clare Scivier, oprichtster van de liefdadigheidsinstelling voor het welzijn van muzikanten “Your Green Room” verwoordt het als volgt: “Geestelijke gezondheidszorg en verslaving worden nu uitgebuit om platen te verkopen. Die releases worden gesponsord door platenmaatschappijen, die elke verantwoordelijkheid voor deze sterfgevallen ontkennen.”
 

Tegenstanders beweren dat deze rappers de thema’s net meer bespreekbaar maken en dat teksten meerdere betekenissen kunnen hebben of dienen als metafoor. En argumenteren dat er ook andere rappers zijn die een meer ethische en positieve benadering van het onderwerp in hun muziek opnemen. Het nummer “1-800-2783-8255” van Logic ft. Alessia Cara & Khalid verwijst bijvoorbeeld rechtstreeks naar de zelfmoordpreventielijn in de States en vertelt het verhaal van iemand die zich suïcidaal voelde en professionele hulp kreeg. De Youtube teller staat ondertussen op meer dan 434 miljoen views.

Eeeeeemo!

Om deze hypothese te staven, moeten we eerst even terug naar de wortels van het genre. “Emo” wordt voor het eerst gebruikt om eighties bands als Rites Of Spring en Embrace in en rondom Washington DC te beschrijven die emotionelere en persoonlijkere teksten (over pijn, verlies, mislukte relaties, …) schrijven dan de traditionele hardcore punkbands. Boegbeeld Ian Mackaye bestempelt de term als  “the stupidest f*****g thing I’ve ever heard in my entire life” vermits alle muziek emotioneel is. Maar in de loop van de jaren ’90 verspreidt emo zich vanuit de geboorteplaats aan de westkust en verovert vooral de Midwest-regio van Amerika dankzij bands als Sunny Day Real Estate.

In het midden van de jaren ’00 groeit emo dankzij MySpace uit naar een volwaardige tegencultuur. Het wordt een plek waar verstoten tieners elkaar kunnen vinden en hun pijn, meningen en muziek delen. En waar ze een eigen online identiteit creëren. Op die manier staat het genre ook onrechtstreeks aan de wieg van ons huidige social media-gebruik, waarbij we alles wat we doen en voelen aan iedereen willen kenbaar maken. Wanneer “Bleed American” van Jimmy Eat World platinum gaat dankzij de hitsingle “The Middle”, breekt het genre definitief door naar de mainstream. Bands als Fall Out Boy, My Chemical Romance, Paramore en Panic! At The Disco worden de boegbeelden van deze stroming, die wordt veruiterlijkt door strakke jeans, eyeliner en zwarte haarverf. In tegenstelling tot de vroegere emogolven, bereikt de muziek nu meer vrouwelijke fans en is er inhoudelijk een sterkere connectie met geestelijke gezondheid.

Het is dat verband met geestelijke gezondheid dat het grootste twistpunt van het genre wordt. De stereotiepe emo wordt in de media afgeschilderd als depressief, gevoelig, introvert, verlegen en afgesloten van de maatschappij met in 2008 een totale morele paniek tot gevolg. Rusland verbiedt de emocultuur volledig wegens het antisociaal gedrag, de depressies en de zelfmoordepidemie die ze zou veroorzaken. In Irak worden emo’s vermoord door Shia-milities. En ook de zelfmoord van Hannah Bond, een Amerikaans tienermeisje dat blijkbaar obsessief naar My Chemical Romance luisterde, doet veel stof opwaaien. The Daily Mail bestempelt emo zelfs als een “sinistere cultus waar geen kind veilig voor is”.

Maar nu het stof is neergedaald en we achteraf op die periode kunnen terugkijken, is het duidelijk dat mainstream emo meer heeft gedaan voor de bewustwording en het begrip van geestelijke gezondheid onder jongeren dan de meeste culturele bewegingen. In haar academisch onderzoek "Emo Saved My Life" uit 2011, stelt Dr Rosemary Lucy Hill, docent Sociologie aan de Universiteit van Leeds, het discours over geestesziekten rond emo aan de kaak en ontdekt ze dat gender een grote rol speelt in hoe het verhaal werd vormgegeven. Uit haar studie blijkt dat vrouwen automatisch worden behandeld als slachtoffers van muziek in plaats van als fans die troost of steun vinden in de boodschap. Na een bevraging bij die vrouwen ontdekte Hill echter dat emo hen niet naar gevoelens van wanhoop duwde maar eerder hielp om depressies te overleven. Zo stelt ze dat bands als My Chemical Romance sommige fans zeker geholpen hebben bij het worstelen met geestelijke gezondheidsproblemen. Ze zorgden niet alleen voor steungroepen via hun fanbase, maar hun teksten gingen ook over leven en leren leven met geestelijke gezondheidsproblemen, over manieren om ermee om te gaan en steun te krijgen. Voor jonge mannen daagden deze bands reeds bestaande codes van mannelijkheid uit door zich te verdiepen in emotionele kwetsbaarheid, seksuele onzekerheid en verlies.
 

I Hate Being Bi-Polar

Op het einde van de nillies is emo zo vercommercialiseerd (H&M begint bijvoorbeeld met een modelijn gebaseerd op emo) dat het genre langzaam uitdooft of alleszins naar de achtergrond verdwijnt. Ook de massale verhuizing van myspacegebruikers naar andere sociale netwerken zoals Facebook draagt bij aan de ondergang van deze subcultuur. Maar alles komt terug. Zeker ook in popmuziek.

Die huidige heropleving van de poppunk heeft veel te maken met de emorap waar we het al eerder over hadden. Niet alleen citeren emorappers gretig uit de poppunksound van de jaren 2000, steeds meer hiphoppers kiezen voor gitaren waardoor rock en punk bovenaan de hitlijsten prijken. Die trend wordt nog versterkt wanneer een aantal invloedrijke TikTokkers filmpjes met poppunk als soundtrack gaan verspreiden. Door het hergebruik van héél veel oude hits van bijvoorbeeld Paramore en Avril Lavigne krijgt het genre een nieuwe adem terwijl nieuwe popsterren als Olivia Rodrigo zich overduidelijk laten inspireren door het geluid van toen.

Hoewel een emo-renaissance al voor de quarantaine in de lift zat, lijkt het er op dat de lockdown het proces versneld heeft. Voor millenials, die opgroeiden in de nasleep van 9/11, biedt het terugkijken naar hun puberteit in de jaren ’90 een gevoel van vertrouwdheid in een wereld die onzeker is. En voor Gen Z, die de klimaatcrisis en Covid-19 op zijn bord kreeg, vertolkt de muziek een nostalgisch verlangen naar een simpelere tijd zonder social media die ze niet zelf hebben meegemaakt. Het delen van emoties en bespreekbaar maken van donkere thema’s appelleert aan beide generaties.

En die trend sijpelt ondertussen ook meer en meer door in de (mainstream)popmuziek. Zo zien we Selena Gomez een medische armband omdoen terwijl Justin Bieber in een tedere falsetto “Life is worth living” zingt. Een van de meest succesvolle nummers van Ariana Grande’s album Sweetener, was “breathin” - een ballade die een duidelijke oproep deed om “gewoon te blijven ademen” wanneer het moeilijk wordt. Het bewustzijn van geestelijke gezondheid speelt steeds meer een letterlijke rol in songteksten en albumtitels. Denk aan de cover van Kanye West’s album Ye album, met de tekst “I Hate Being Bi-Polar It’s Awesome”, James Blake’s “Assume Form”, dat gaat over de strijd van de artiest met depressie en “De Diepte” van S10. Of aan “Geestelijke gezondheidszorg” van Ikraaan. 

Te Gek!?

Want ook in ons land is die evolutie merkbaar. Het mag gezegd zijn dat het project Te Gek!? hierin een pioniersrol heeft vervuld. Vanuit een plaatselijke werking beeldvorming geestelijke gezondheid met concerten en tentoonstellingen in het Psychiatrisch Ziekenhuis Sint-Annendael te Diest ziet in 2004 het project Te Gek!? het levenslicht. De missie? Geestelijke gezondheid breed bespreekbaar maken in Vlaanderen met middelen als muziek, theater, literatuur, sport, tentoonstellingen, krantenbijlages, televisiedocumentaires ... Het project richt zich niet louter tot mensen uit de muziekindustrie maar brengt wel cd’s uit ter promotie en werkt geregeld met muzikanten als ambassadeurs. O.a. Eva De Roovere, Mr. Paul (Triggerfinger), Guy Swinnen, Wannes Capelle, … geven gezicht aan de organisatie.
 
En ook Selah Sue fungeert als meter van Te Gek!? Het interview in 2015 in Reyers Laat waarin ze verklaart dat ze al sinds haar veertiende naar de psycholoog gaat, brengt heel wat teweeg. En zeven jaar later bij de release van de nieuwe single “Pills” neemt ze opnieuw haar taak op zich door te vertellen hoe ze probeert haar antidepressiva af te bouwen en over te schakelen op een therapie met psychedelische truffels.
 

In diezelfde periode pakt Stromae uit met “L’enfer”, een song over zijn burn-out en zelfmoordgedachten. Voor de première kiest de maestro een wel heel speciale plek uit. Wanneer het nieuwsanker van de Franse zender TF1 vraagt naar de mentale gezondheid van de zanger zet hij spontaan “L’enfer” in. Een tv-optreden dat wereldwijd wordt opgepikt en op die manier veel bijdraagt aan de normalisering van psychologische problemen.
 
Dat ook de coronacrisis bij ons een rol speelt in dat proces, blijkt uit het verhaal van Jef Willem aka DJ Eagl. Op 19 oktober stuurt hij een emotionele oproep de wereld in via Instagram: “Ik ken meer mensen die de afgelopen maanden zelfmoord pleegden, dan mensen die corona hebben gehad”. Het bericht gaat viraal en hij mag o.a. in De Zevende Dag gaan uitleggen dat “het financieel-economisch een bloedbad is. Maar veel erger nog voor ons mentaal welzijn is dat we onze passie niet meer kunnen uitoefenen. Om dat thema bespreekbaar te maken, heb ik uiteindelijk dat bericht gepost.” DJ Eagl voegt de daad bij het woord en start samen met Nicolas Overmeire de podcast rond mentale gezondheid “Onbespreekbaar” en brengt binnenkort ook het boek “Omdat we hier niet genoeg over praten” uit. Ook de Antwerpse concertzaal Trix zorgt in die periode voor steun van bovenaf. Met het project “We Should Talk” bieden ze individuele therapeutische sessies aan een dertigtal muzikanten aan en dit aan sterk verminderd tarief.

Waar je tegenwoordig hulp kan zoeken, bekijken we in deel 2 van deze longread, dat je hieronder vindt.