Gilles, voor de goede verstaander: wat is geluidskunst? 

“Kunst die geluid voortbrengt, daar komt het in principe op neer. Het gaat meestal om objecten, kunstwerken of omgevingen die geluid maken en die je kunt exposeren als een beeldend kunstwerk, in een galerij, een museumhal etc. en waar mensen vrij kunnen rondwandelen. Bezoekers bepalen zelf hoe lang ze bij een geluidskunstwerk willen spenderen. Vinden ze het interessant, dan blijven ze staan, vinden ze het irritant, dan kunnen ze gaan lopen (lacht). Of een uur op de grond gaan liggen. Er is bij een geluidskunstwerk geen lineair gegeven zoals bij muziek. Geluidskunst is een relatief onbekende kunstvorm, maar bestaat wel al sinds de tweede helft van de 20ste eeuw. Het is ontstaan in de schoot van de experimentele muziek en beeldende kunst, en in Vlaanderen is er sinds de jaren 1980 en ’90 veel interesse voor, met een echte boom in de nillies.”

Dat is duidelijk. 

“Ja, al moet ik er wel bij zeggen dat de grens tussen geluidskunst en muziek zoals we die doorgaans kennen niet zo scherp afgebakend is. Er zijn bij wijze van spreken honderd-en-één schakeringen, maar voor mij behoort alles tot een groot continuüm. Ik merk dat er de laatste tijd veel artiesten opstaan die tussen de disciplines door werken, en zowel albums maken als audiovisuele liveshows en geluidskunstinstallaties.”

“Bij STUK zijn we met drie programmatoren, en focus ik op het onderdeel ‘geluid’. We hebben er nog een voor dans en een voor beeld, en sinds 2015 focussen we op die drie disciplines. STUK organiseert vrij veel festivals, zoals STUK START of Artefact, beide voorbeelden van een context waar geluidskunst ruim aan bod komt. In STUK START – het openingsfestival – proberen we alles wat in STUK een plek heeft op een hoop te gooien, van een dansvoorstelling, tot een expo, tot nightlife. Het wordt allemaal naast elkaar geprogrammeerd, en je hebt er maar één ticket voor nodig. Het is onze manier om mensen te laten kennismaken met waar het (nieuwe) STUK voor staat. Daarnaast hebben we een aantal steeds terugkerende geluidskunstformats, zoals Beyond Music of Showcase Emerging Sound (een project van STUK, Q-O2, Musica en C-TAKT, nvdr.) dat zich specifiek richt tot jonge geluidskunstenaars, waarbij we samenwerken met een aantal geluidskunst-organisaties. We proberen op die manier de jonge garde een duwtje in de rug te geven.”

Geluidskunst boomt

“Ik ben altijd al gefascineerd geweest door geluid en muziek”, vertelt Gilles. “Ik ben zelf musicoloog van opleiding. Na mijn studies ben ik aan de slag gegaan bij Musica in Neerpelt, waar ik het Klankenbos-project mee in de steigers heb helpen zetten. Daarnaast was ik muzikant bij SeizoensKlanken. Ik heb altijd met beide benen in de kunstensector en popmuziek kunnen staan. Dat is meteen het fijne aan mijn werk voor STUK, want wat ik daar doe, bevindt zich op het snijvlak van kunst en rock-‘n-roll. Ik probeer de grenzen tussen experimentele popmuziek en de geluidskunst wat te laten vervagen.” 

Vandaag zijn er aantal grote muziekinsitituten, zoals STUK of het concertgebouw Brugge, die geluidskunst centraal in hun werking hebben opgenomen. Daarnaast heb je een heel fijne scene van kleinere en undergroundorganisaties zoals Q-O2, Overtoon … Anno 2023 is het vooral Brussel dat de motor is van de Belgische geluidskunst, met een grote internationale aantrekkingskracht. Veel buitenlandse geluidskunstenaars verkassen naar Brussel, net omdat hier zoveel te doen is en ze veel kansen krijgen.”

Het is duidelijk dat de scene aan het groeien is, én daarmee ook de interesse van het publiek. Heb jij daar een verklaring voor? 

“Geluidskunst is een kunstvorm die hard werkt op de zintuigen en op de ervaring. Het is een kunstvorm die – bij wijze van spreken – het kleinste kind begrijpt. Als er een subwoofer of een bas speelt, dan voel je dat meteen in je lichaam. Dan heb je geen context of extra uitleg nodig, je ondervindt aan den lijve wat geluid doet. Telkens als we met STUK iets op poten zetten rond geluidskunst merken we dat het makkelijk is om een breed publiek warm te maken, ook al zijn de meeste geluidskunstenaars – zelfs diegene met een zekere bekendheid – bij de meeste mensen toch nog nobele onbekenden.  

Bij het grote geluidskunstproject Hear Here in Leuven hebben we vorig jaar 25.000 bezoekers gehad, een record voor een STUK-project. De verklaring voor dat succes ligt voor een deel in het feit dat het doorheen de stad plaatsvond, onder andere op verschillende erfgoedlocaties. Je kon met een plannetje van de ene locatie naar de andere stappen. Het was laagdrempelig. En tot onze grote tevredenheid hebben we gemerkt dat veel mensen – ouders, kinderen, grootouders – heel open staan voor geluidskunst, omdat het vaak heel ervaringsgerichte werken zijn, en conceptueel niet moeilijk te vatten. De beleving primeert.”
 

Meditatief en inspirerend

“Soms is geluidskunst heel meditatief,” vertelt Gilles. “Zoals in ‘clinamen’, een werk van Céleste Boursier-Mougenot, de grote blikvanger tijdens Hear Here. Het geluidskunstwerk bestond uit een bassin water waarin tientallen keramische kommen ronddreven die dankzij de stroming in het water heen en weer bewogen. Je kreeg daardoor op bepaalde momenten de klank van botsende schalen, wat een beetje weg had van kerkklokken die luidden. Het ene moment was het intens, het andere moment duurde het een paar seconden voor er een geluid kwam. Het was een mooi meditatief tegengewicht voor de drukte van de dag. Dat heeft heel veel mensen geïntrigeerd.

Hetzelfde geldt voor ‘Swarm’, het werk van Felix Blume die 250 mini-luidsprekers in een ruimte hing met in elke luidspreker het gezoem van één specifieke bij. Dat werk was een soort abstractie van een bijenkast, dat aantoonde dat elke bij een specifiek zoemgeluid had. De kunstenaar had voor dit project samengewerkt met een imker en via een meticuleus uitgedacht systeem elk zoemgeluid van elke bij in de bijenkast apart opgenomen. Het was een mooi voorbeeld van een ecologisch geluidskunstwerk, dat perfect op zijn plek zat in de botanische tuin.”

Waar begint en eindigt geluidskunst voor jou? Stel, ik woon aan een bos, maak een geluidsnopname van hoe het bos leeft en plaats dat in een specifieke ruimte. Heb ik dan een geluidskunstwerk gemaakt? 

“Absoluut. Het leren luisteren naar onze omgeving is een van origines van geluidskunst. R. Murray Schafer, de grote Canadese theoreticus-componist, heeft ooit gezegd dat de wereld één grote soundscape is waar je naar kunt luisteren. Voetstappen, auto’s, algemene ruis … geluid is altijd aanwezig en we kunnen ernaar luisteren alsof het muziek is, een idee dat je bijvoorbeeld ook bij John Cage terugvindt. Als je met dat idee aan de slag gaat, field recordings maakt en die in een andere context plaatst, dan krijg je dislocatie, waardoor je met het geluid een nieuwe betekenis of context creëert. Dat is dan weer een elementaire manier is om geluidskunst te maken. Wat je dus voorstelt, is een techniek die binnen het genre heel vaak gebruikt wordt. Ik zou zeggen: doen!” 

Ik moet daarbij meteen ook denken aan onder andere wat Dijf Sanders doet: hij trok voor zijn album ‘Java’ naar Indonesië en voor ‘PUJA’ naar Nepal waar hij field recordings maakte en die gebruikte om zijn plaat te maken. Ook een vorm van geluidskunst?  

“Dat is het zeker. Dijf Sanders is iemand die perfect in de STUK-programmatie past. Met STUK focussen we niet enkel op geluidskunst, maar vooral op muzikanten en kunstenaars die met geluid werken, maar toch wat tussen twee stoelen vallen. Daartussen vind je muzikanten die experimentele, avontuurlijke muziek maken, tussen disciplines werken, nadenken over instrumentatie, zelf instrumenten bouwen of op een onconventionele manier hun concerten naar een publiek brengen, in een alternatieve setting. Sanders behoort tot die categorie, die bij elke release ergens een nieuwe muzikale taal exploreert.”
 

In hetzelfde bootje zitten Karen Willems, Eric Thielemans, Pak Yan Lau  … 

“Ja, dat zijn muzikanten die bij STUK al eens aan bod kwamen. Karen is een mooi voorbeeld van een muzikant die de grens aftast tussen experiment en muziek. Ze is traditioneel een jazz- of rockdrummer, maar ze herdenkt voortdurend haar instrumentarium. Ze gebruikt naast de klassieke drum vreemde objecten, prullen … en gaat heel vaak in dialoog met muzikanten en exploreert kunstvormen. Ook zij past perfect binnen onze programmatie.”

Ik weet niet of je ooit de performance zag van de Japanse drummer/performer Ryosuke Kiyasu waar hij minutenlang een snaredrum te lijf gaat met twee sticks en een microfoon. Ondertussen al zeven jaar lang. De meningen over die performance zijn enorm verdeeld: you either love or hate it, zo lijkt het wel. En zonder context is wat hij doet niet te begrijpen … 

“Context is cruciaal voor geluidskunst. Dat moet je eigenlijk altijd meegeven, in de eerste plaats om je publiek een zeker kader te geven én de mensen warm te maken om te komen kijken.”

“De reeks Beyond Music is binnenkort aan de zesde editie toe. Daarvoor bundelen we vier geluidsperformances die telkens een kwartier duren. Mochten we er maar één tonen, dan zouden we niet voldoende mensen bereiken, maar door er vier in een reeks voor te stellen, tonen we meteen de diversiteit van geluidskunst, in een frisse context. In de editie van mei krijgen we bijvoorbeeld Mihalis Shammas te gast, een Cypriotisch kunstenaar die in Den Haag woont en zijn eigen instrument gebouwd heeft, een lyraei, een groot verticaal instrument met lange snaren dat hij bespeelt met een e-bow. Ook Wannes Deneer is van de partij. Hij maakte speakerobjecten met karton, plastic … eigenlijk afvalmateriaal. Hij toont aan dat je wel met elk object geluid kunt maken.”
 

En wie zijn zo de jonge beloftevolle geluidskunstenaars? 

“Een van de strafste is Floris Van Hoof, omdat hij radicaal tussen disciplines werkt. Film, muziek, installaties … het passeert allemaal de revue. Floris is heel sterk in het verwoorden van het concept achter zijn werk; en hij plaatst het in een kunsthistorische context. Daarnaast denk ik aan Lukas De Clerck die veel doet met fluiten en orgels. Hij heeft bijvoorbeeld een eigen versie gemaakt van de aulos, een instrument uit de Griekse oudheid, dat hij nieuw leven in blaast. Ook te volgen is Maika Garnica, die instrumenten maakt uit keramiek, of Hans Beckers, die instrumenten uitvindt met gevonden materialen uit zijn tuin … en zo zijn er nog talloze andere. En dan heb je de anciens, zoals de mensen die Overtoon oprichtten, waaronder Arnoudt Jacobs en Christoph De Boeck, of Els Viaene, die ook al lang bezig is met geluidskunst. Die namen hebben ook internationaal wat renommee. Of Pierre Berthet in Wallonië, een knutselaar die met kleine objecten ook heel wat performances doet.  

Ik denk ook nog aan de Gentse Godfried-Willem Raes en zijn echtgenoot Moniek Darge van de Logos Foundation.

Ja, dat zijn echte pioniers van het genre, die echt hun stempel gedrukt hebben op de ontwikkeling van geluidskunst in België. Vandaag zijn ze nog heel actief; een van hun meer bekendere installaties is het robotorkest, dat tijdens de coronaperiode een keer in het STUK gepasseerd is. Zijn atelier is echt een maffe plek, het bezoeken waard.”

Kun je iets vertellen over het vernieuwde STUK? 

“Er komt een nieuwe verdieping bij, bedoeld voor bottom-upcreatie. Er is enerzijds een zaaltje voor 150 personen en anderzijds een co-workingspace met repetitiepaviljoenen en een radiostudio. Die verdieping wordt gecureerd door externe personen, en is vooral bestemd voor die nieuwe lichting creatieve kunstenaars, muzikanten en organisaties uit Leuven en omstreken die nergens anders een plek vinden. Een vrijhaven voor de underground, zeg maar. Dat is alvast de grootste verandering.

Wat ik nu ook al kan meegeven, is dat we in december een festival organiseren rond 4DSOUND, een nieuwe technologie ontwikkeld in Amsterdam. Het is én software én een speakersysteem in drie lagen: hoog-midden-laag, waarbij je geluid kunt rondsturen van links naar rechts, van voor naar achter, waardoor de artiest met de ruimte kan beginnen te spelen. Naast melodie en ritme, krijg je nu bij een muziekstuk ook een ruimtelijke beleving. Met dat nieuwe systeem haken we in op de wereldwijde ontwikkeling in 4DSOUND, een technologie die enorm aan het boomen is. Eigenlijk bouwt die techniek verder op wat de Duitse componist Karlheinz Stockhausen al deed wat betreft de spatialisatie van muziek. Het wordt een immersieve beleving, iets waar ik nu al bijzonder naar uitkijk.”

foto’s van de werken bij STUK door Joeri Thiry