De stijgende verkoopcijfers van vinyl ten spijt luiden er vanuit de muziekindustrie verschillende noodkreten. Zo ook bij Staf De Vos van FatKat Records, een platenwinkel aan de Antwerpse Grote Markt, pal in het historische centrum. Deze zomer liet hij zijn vaste klanten weten dat hij eind dit jaar stopt als bezorger van het zwarte goud.

“Dat is niet over een nacht ijs gegaan”, zo verduidelijkt Staf. “Anderhalf jaar geleden, net voor de coronacrisis, hebben we geëvalueerd. Op dat moment zagen we al een heleboel problemen en tijdens de crisis zijn die alleen maar verergerd. Dan maak je een balans op. Voor alle duidelijkheid: we gaan niet stoppen vanwege een financieel probleem door covid, maar door een veranderende mentaliteit bij zowel kopers als fabrikanten. Als we nu niet waren gestopt, moesten we nog eens drie jaar verder met ons huurcontract. Dat zagen we niet zitten, dan waren we regelrecht afgestevend op een faillissement.”

Eind jaren negentig zag FatKat Records het levenslicht in de Vleminckstraat in Antwerpen. Het was een periode waarin vinyl als absolute niche probeerde stand te houden in een markt gedomineerd door de cd. Staf zag een schommelende evolutie in de markt: “Toen wij begonnen met onze platenwinkel, zagen we enkele gelijkaardige shops sluiten. Voor ons bedroeg vinyl op dat moment ongeveer 10% van de totale verkoop, de rest was uitsluitend cd. Toen er massaal cd’s gekopieerd werden, kregen we een eerste klap te verwerken door een kelderende verkoop. Later kwamen daar de illegale downloads bij. Tezelfdertijd slaagden grote internationale ketens erin om platen te verkopen aan prijzen die voor een onafhankelijke zaak onhaalbaar waren. Eind jaren 2000 zaten we in een zware crisis. Als er op dat moment niets was gebeurd, hadden we de boeken toen neergelegd.”

Vinyl lag ei zo na op het sterfbed toen enkele Amerikaanse muziekfanaten er in 2008 toch in sloegen met een eenvoudig idee de plaat te reanimeren: Record Store Day. In een mum van tijd won de ‘internationale feestdag van de onafhankelijke platenzaak’ aan populariteit en in 2011 landde het concept ook in België. “Met die eerste editie hebben we uiteraard meegedaan. Vinyl kreeg langzaamaan meer media-aandacht en werd een hebbeding. De verkoopcijfers zwollen aan en het percentage verkochte cd‘s tegenover vinyl verschoof in onze winkel naar 30-70.”

De revival

In heel België steeg de verkoop van muziek de afgelopen jaren, dat is te lezen in de cijfers van de Belgian Entertainment Association (BEA). Deze organisatie verzamelt jaarlijks cijfers over de verkoop van muziek in België. Uit rapporten van 2021 blijkt dat muziek uit ons land al enkele jaren een mooie stijging kende, die even belemmerd werd door corona. Streaming domineerde de markt in 2020 en was goed voor 74% van de totale verkoop, vinyl strandde op 6%. Dat lijkt niet veel, maar afgelopen jaren won deze laatste wel significant aan belang. Vorig jaar vertegenwoordigde de plaat 31% van de totale fysieke verkoop, wat neerkomt op iets meer dan 4,88 miljoen euro omzet in België.

Ook aan de andere kant van het kanaal merken we een verzadigde markt op. Vinyl kent een ongekende revival, concludeerde het Britse The New Statesman in september dit jaar. Voor het eerst in dertig jaar kent de platenverkoop een waanzinnige populariteit. Terwijl in 1995 zo’n 1,5 miljoen platen werden verkocht in het Verenigd Koninkrijk, groeide dat cijfer in 2020 tot 5,1 miljoen. Uit datzelfde onderzoek kwam aan het licht dat de wereldwijde onvervulde vraag naar vinyl geschat werd op 200 miljoen platen. De effectieve productie wordt geraamd op 160 miljoen exemplaren. Er staan meer dan dubbel zoveel platen in de wachtrij om geperst te worden.

Grondstoffentekort

Een stijgende vraag en omzet dus, maar waar knelt het schoentje dan precies? Volgens Staf lopen de wachttijden op omdat er wereldwijd te weinig platenperserijen zijn: “Sinds het begin van de vinyl revival hinken die achterop wegens overbevraagd, en daarna kwam de coronacrisis die alles dusdanig versnelde. Momenteel wil er niemand investeren in nieuwe vinylperserijen want die zijn pas rendabel over enkele tientallen jaren. Als het al winstgevend is, want afgelopen decennia bleek vinyl niet de meest stabiele verkoopcijfers te hebben.”

“Naast het feit dat de wachttijden hoog oplopen, wordt alles heel nipt gedrukt,” gaat Staf door. “De bestellingen die ik maak, worden nauwelijks op tijd of niet in de juiste aantallen geleverd. Vaak is het wachten op een herdruk en moet ik klanten teleurstellen. Het publiek wordt intussen alsmaar kleiner en een groot deel van mijn cliënteel is in de loop der jaren afgehaakt door Spotify. Als ik hen niet kan geven wat ze verlangen, wordt het heel moeilijk. Waarom zou je betalen voor muziek als je het (zo goed als) gratis kan streamen?”

Ziggy ‘Nosedrip’ Devriendt opereert vanuit zijn thuisstad Oostende Stroom.tv, een platenlabel dat zich focust op reissues en nieuwe muziek. Nieuwsgierige fans van Belgische no-wave of underground elektronica kopen platen vanuit Tokyo, Rio de Janeiro of Athene. Onder het pseudoniem Nosedrip draait Ziggy de obscuurste klassiekers in alle uithoeken van Europa. In een verder verleden verkocht hij platen in Music Mania.

Ook hij ziet af door de lange levertermijnen: “De wachttijden zijn stilaan absurd aan het worden. Ik kreeg onlangs een mail van de drukkerij dat er een misprint was in de hoes. Die plaat ligt al sinds augustus klaar om verzonden te worden maar door het nijpende papiertekort is de verzending drie maanden uitgesteld. Als label ben ik geprogrammeerd om één plaat per maand uit te brengen. Ik slaag daar met veel moeite in, als ik geen vreemde omwegen maak. Mijn hele boekhouding is daarop gebaseerd, zo’n onverwachte vertraging gooit heel wat roet in het eten.”

“Een plaat uitbrengen op 500 of 1000 exemplaren is hoe dan ook niet de meest winstgevende business. Ik heb nog het voordeel dat ik me niet zo strikt moet houden aan een agenda. Het segment waarin Stroom zich begeeft, is voor de helft gebaseerd op heruitgaven dus ben ik minder gebonden aan dat actuele idee. Mijn platen hoeven niet - zoals bij een band wel het geval is - geperst te zijn tegen het festivalseizoen. Ik kan daar natuurlijk moeilijk over spreken maar als een beginnende band of label een plaat wilt uitbrengen, moet die al 2000 euro op tafel kunnen leggen. Wetende dat de return pas zes of negen maanden later komt, is dat toch een pittige investering.”

“Het zijn de perserijen die drukbezet zijn,” gaat Ziggy verder. “Zelfs de grootste perserijen in Europa zijn nog relatief klein. Als die een aanvraag binnenkrijgen van 50.000 exemplaren, is die hele productielijn een week bezet. Intussen wordt die wachtrij enkel maar langer. Aan deze nieuwe vinylgolf is niemand aangepast.”

In het hart van de Vlaamse Ardennen, in Zottegem, vinden we Dunk! terug. Deze organisatie creëert een traject  van A tot Z voor bands en biedt hulp in alle tussenstappen. Ze hebben repetitieruimtes, studio’s, een perserij en een platenlabel. Op een zachte nazomerdag spreken we met Wout Lievens, labelmanager van Dunk!: “Samen met DiscoMat (in Herk-de-Stad) zijn wij op dit ogenblik de enige platenperserij in België.”

“Dat het druk is, is een understatement. Momenteel proberen we platen af te leveren op een termijn van 24 weken. Als je weet dat acht weken lang onze standaard is geweest, is dat nu dus verdrievoudigd. De vraag die we momenteel binnenkrijgen, is twee tot drie maal groter dan onze totale capaciteit. Die hebben we voor de zomer nog verdubbeld, waardoor we per dag gemiddeld een 500-tal platen kunnen drukken. We proberen die capaciteit zoveel mogelijk op te trekken maar dat heeft zijn limieten.”

“Intussen zijn PVC en papier zeldzaam aan het worden en stijgen de prijzen. De stampers (de mal waarmee platen gedrukt worden, nvdr.) zijn ook nog eens overbezet en we merken heel wat moeilijkheden op vlak van transport. Net daardoor is het geen oplossing om meer perserijen te openen. Zij moeten uiteindelijk ook wachten op grondstoffen en zullen niet kunnen produceren.”

Toch verwelkomen we binnenkort een nieuwe vinylperserij in België. In de jaren negentig begon Tony De Block als producer een eigen studio, Midas. Langzaamaan verlegde hij de focus naar een makelaarschap voor cd’s en vinyl, wat later uitgroeide tot RedHotCD. Twee jaar geleden bestelde hij een aantal machines om platen te drukken: “Ik heb er zes gereserveerd waarvan de eerste twee zullen aankomen in december. In december 2022 persen we hier 15.000 platen per dag"”.

Op het industrieterrein van Lokeren heeft Tony intussen een fabriekshal gehuurd om zijn machines te huisvesten. “Op termijn willen we partnerschappen afsluiten met allerhande onafhankelijke spelers uit de vinylmarkt, zodat we ons kunnen loskoppelen van de huidige industrie. We willen ons op termijn focussen op de productie van bijvoorbeeld stampers, albumhoezen of de transport van vinyl. Maar alles op zijn tijd, in het begin doen we het rustig aan en zullen we niet eens 1.000 platen per dag persen. Het blijft een ambacht, natuurlijk. En het laatste wat ik wil, is mensen teleurstellen.” 

“Van een enorme schaarste heb ik nog niet veel gemerkt“, gaat Tony verder, “toch niet in die zin dat een bron volledig droog staat. Het duurt wat langer, maar alle goederen blijven wel geproduceerd en geleverd worden. Het is dus een kwestie van plannen en tijdig buffers opbouwen.” Is het voor Tony dan niet gemakkelijker om gehoor te geven aan de afnemers met grote bestellingen? “Ik kom uit de metalscene en als ik zie dat kleinere labels nergens meer aan de bak komen bij perserijen, voel ik mij genoodzaakt om die initiatieven te gaan bedienen. Ik wil de wachttijden voor kleine en middelgrote labels reduceren.”

Prijsstijgingen

Niet alleen de lange wachttijden hebben Staf overhaald: “Toen we afgelopen zomer besloten te stoppen met FatKat Records waren de prijzen al flink opgelopen. Sindsdien zijn ze alleen nog maar feller gestegen. Sommige platen verdubbelden zelfs in prijs op slechts enkele maanden tijd. Volgens grote labels was dat te wijten aan de aanhoudende pandemie en het grondstoffentekort. Maar ik, als platenwinkel, ben wel het gezicht van die prijsstijging.”

“Een tijdelijke verhoging van 24 naar 29 euro kan je nog ergens verantwoorden. Ik weet dat de grondstoffen duurder geworden zijn maar dat is slechts een klein stukje van de keten. Een verdubbeling van de prijs is absurd. Het lijkt een georchestreerde stijging die niet veel meer te maken heeft met een globaal grondstoffentekort. De populairste albums zijn net diegene die het meest gestegen zijn in prijs. Dat geldt niet voor één band of label maar lijkt een vast patroon te zijn.“

De prijsstijgingen bij Dunk! blijken nog relatief mild: “Die zijn vooral te wijten aan de grondstoffentekorten. Tot mijn eigen verbazing hebben we de prijsstijging nog geruime tijd kunnen beperken. Onze standaardprijs voor een plaat was lang 19,5 euro maar onlangs hebben we dat moeten verhogen naar 21 euro. Door onze brede activiteiten hebben we dat nog even zelf kunnen compenseren. Ik vrees echter dat de situatie niet snel zal verbeteren en dat deze stijgingen permanent zullen blijven.”

Vanwaar komen die hoge prijzen dan? “Dat durf ik niet te zeggen”, verduidelijkt Ziggy. “Als je nu 45 euro betaalt voor een plaat heb je niet het gevoel dat je de artiest steunt. Terwijl die prijzen exponentieel stijgen, doet het maandelijks budget voor platen dat niet. In mijn segment is dat cruciaal; mensen kopen mijn platen uit nieuwsgierigheid als ze nog wat budget vrij hebben. In mijn optiek ligt een deel van de verantwoordelijkheid bij de consument. Muziek is nog nooit zo democratisch geweest. Iedereen kan on demand luisteren naar gelijk wat hij of zij wil. Moet je dan nog 45 euro neertellen voor een plaat?”

“Een prijsverhoging van een paar euro is logisch, een verdubbeling ongeloofwaardig”, verklaart Tony. “Als bepaalde labels doen uitschijnen dat vinyl een schaars goed is, kunnen ze daar met gemak een meerprijs op plakken. Dat is hetgeen ik met RedHot wil tegengaan. Ik wil de independent labels nog altijd kwaliteit kunnen aanbieden, tegen faire prijzen. De grondstoffen worden duurder, dat geldt ook voor ons als fabrikant, maar een verdubbeling zal je bij ons niet zien. Prijsschommelingen zijn logisch, daarentegen. Dat is nu eenmaal de wet van de economie.”

Een heel ander verhaal horen we bij Bram Bostyn. Hij is al jaren de sterke man achter Het Zesde Metaal en Mooneye. Als manager van artiesten heeft hij een sterke mening over het financiële aspect bij bands: “De prijsstijging van vinyl mag je niet bekijken als puur winstbejag van de muzieksector. Soms is dat nu eenmaal de rechtmatige prijs. Je koopt een plaat waar 45 minuten muziek op staat en waar je een half decennia later nog naar kan luisteren. Een goed gerecht op restaurant kost evenveel, maar het genot duurt maar een halfuur. In dat opzicht mogen we als muzikant wel wat meer vragen. Met de standaardprijs van 25 euro per plaat, zijn de opnamekosten van een band nauwelijks gedekt.”

Communitybuilding

FatKat besloot om bewust geen webshop te openen. Bestellen via de winkel kon wel, maar dan moest je daarvoor ter plaatse zijn. Had een online verkooppunt de zaak kunnen redden? “Neen, dat denk ik niet”, repliceert Staf. “We hebben heel bewust besloten om geen online verkooppunt op te starten, omdat dat heel omslachtig kan worden. Iedere aanpassing in de catalogus, moet steeds geüpdatet worden. Daarnaast vind je zoveel alternatieve webshops waar je aan een goedkopere prijs dezelfde platen vindt. Dan is mijn online winkel geen verdienmodel meer maar bezorgt het me uitsluitend meer werk. En ten slotte, het grootste probleem dat ik ondervind, is dat de platen te duur geworden zijn en dat ik er te lang op moet wachten. Een webshop gaat dat niet verhelpen.”

“Neen, maar met een online shop, heb je een winkel die parallel loopt met je fysieke zaak”, verduidelijkt Ziggy. “Dat zorgt er dan wel voor dat je in grotere aantallen kan bestellen, waardoor je kortingen krijgt bij de distributeurs. En je visibiliteit groeit ermee. Dat is ook zo bij Stroom; vandaag zou ik zonder de online verkoop misschien al gestopt zijn met het label. Als ik nu een plaat release op 1000 exemplaren is dat voor mij nipt rendabel, net omdat ik met Bandcamp werk. Een heel groot deel van mijn repertoire verkoop ik rechtstreeks. In het begin bij Music Mania heb ik me nog heftig verzet tegenover het online luik van de winkel. Ik geloofde daar toen totaal niet in. Achteraf gezien heb ik me daarin wel vergist.”

Die webshop blijkt een van de speerpunten te zijn van de Gentse platenzaak. Karel Van Audenaerde runt sinds 2008 Music Mania en zag vinyl jaar na jaar populairder worden. Intussen is het aandeel online verkoop vier maal groter geworden, mede dankzij de lockdown. “De fysieke en online verkoop houden elkaar in stand”, verduidelijkt Karel. “Als klanten hun platen komen halen die ze op de webshop hebben besteld, staan ze meteen terug te diggen in onze bakken. Via het online gedeelte hebben we een veel breder publiek kunnen bereiken. En onze vaste klanten weten ons steeds op dezelfde manier te vinden. De sleutel? Een platenzaak runnen is eerder een soort community building. Wij zijn heel actief op sociale media, versturen nieuwsbrieven en hebben een brede webshop. Dat draagt bij tot het succes van Music Mania.”

Net als Stroom.tv bereikt ook Dunk! mensen over de hele wereld via hun webshop: “Wij krijgen bestellingen van Australië tot Canada”, zegt Wout. “Voor de webshop is België niet eens onze grootste afzetmarkt. Het belang van dat digitale verhaal is werkelijk essentieel, zonder hadden we geen internationaal cliënteel kunnen aanspreken. En dat geldt zeker ook voor de platenzaak.”

Leefbaar toekomstmodel

We zien heel wat verschuivingen in een markt die al vrij niche is. Dan rest ons nog maar de vraag of dit nu rendabel kan worden voor alle actoren binnen het speelveld. Stevenen we af op de dood van de onafhankelijke platenzaak? “Ik zie alles wel goed komen, dit is geen abnormale situatie.” reageert Wout optimistisch. “De hele wereld is nu aan het heropstarten na bijna twee jaar stilstaan. Dat mag kraken langs alle kanten nu. Maar laat ons hopen dat alles snel een nieuwe balans vindt.“

Een snel evenwicht hoopt ook Ziggy: “De hele markt is aan het verschuiven, daar ben ik niet zo enthousiast over. Anderzijds schept het wel nieuwe opportuniteiten. De jonge generatie kan misschien een manier vinden om met deze situatie om te gaan. De mensen die klagen, zijn diegene die het ooit anders geweten hebben. Al ben ik ervan overtuigd dat de onafhankelijke platenzaak zal blijven bestaan.” Staf is daar minder positief over: “In de toekomst zie ik de platenzaak evolueren naar een ontmoetingscentrum, met koffie, concerten en boeken. Gecombineerd met een goede webshop. De plaat op zich, die zal uiteindelijk wel overleven. Het is en blijft de perfecte drager van muziek.”

Een divers speelveld voor de muziekindustrie, daar lijkt iedereen naartoe te streven. Al is het een duivels moeilijke zoektocht. Zullen we evolueren naar een toekomstmodel dat leefbaar is voor alle actoren? Ziggy: “Vroeger hadden de majors hun eigen perserij. Zo konden de onafhankelijke labels bij de kleinere drukkerijen terecht. Dat zou vandaag de prijs en de wachttijden ten goede komen. Daarnaast ben ik een grote fan van als band of label je plaat online uit te brengen en gewoon op pre-order laten staan. Zelfs voor een lange tijd. Die release krijgt zo een dubbel verhaal, digitaal leidt hij zijn eigen leven op Spotify, en de fysieke versie in de platenzaak - met wat vertraging weliswaar.”

En Staf, wat gaat die nu doen nu FatKat ten einde is? “Ik word binnenkort 60, dus ik moet nog vijf jaar overbruggen. De stock ga ik nog verkopen op platenbeurzen in Nederland en België, dus de vaste klanten kom ik zeker en vast nog tegen.“