De Genderkamer van de Vlaamse Ombudsdienst staat onder leiding van Ombudsvrouw Gender Annelies D’Espallier. Zij wordt verstrekt door Nina Callens en Viktor Van der Veken, een duo van psychologen die bij elke melding met veel toewijding en aandacht luisteren, erkenning bieden en actie ondernemen waar nodig. Een gesprek!

Wat kan de Genderkamer betekenen voor mensen uit de muzieksector?

Nina: “Iedereen kan met z’n verhaal, hoe groot of hoe klein ook, bij ons terecht. Wij zijn een onafhankelijk initiatief en hebben geen link met de muzieksector an sich. Verhalen kunnen snel de ronde doen in zo’n klein wereldje, dus voelt men zich vaak veiliger om bij ons te komen aankloppen met een ervaring van grensoverschrijdend gedrag.”

Viktor: “In dat geval bieden we psychologische, maar ook juridische hulp als dat nodig is. De Genderkamer hanteert een houding van ‘meerzijdige partijdigheid’. Dat wil zeggen dat we de belangen van alle partijen in beschouwing nemen: die van melder, veroorzaker, en eventueel ook van de betrokken organisatie.”

‘Grensoverschrijdend gedrag’ is een brede parapluterm waar veel verwarring over bestaat, dus laten we meteen helderheid scheppen. Waarover spreken we precies?

Nina: “De voormalige minister van Cultuur Sven Gatz heeft in 2018 de opdracht gegeven aan de Universiteit van Gent om een grootschalig onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag in de cultuursector uit te voeren. Daarin worden vier groepen van seksueel grensoverschrijdend gedrag onderscheiden. Seksueel getinte opmerkingen, grapjes of aansprekingen, waarbij infantilisatie een grote rol speelt, vallen binnen de eerste groep. De tweede groep bestaat uit gendergerelateerde beledigingen en seksueel ongepaste signalen. Het ongepast zoeken van fysiek of seksueel contact zit in de derde groep. Dwang en chantage, waaronder ook aanranding en verkrachting vallen, vormen de laatste groep.”

Viktor: “Bij de Genderkamer vatten we grensoverschrijdend gedrag zelfs nog ruimer op, want ook pesten, intimidatie, discriminatie, verbaal en fysiek geweld situeren zich in dezelfde broeihaarden. We bekijken het dus eerder contextueel en stellen de vraag: wat maakt dat dit soort ongepast gedrag – ongeacht de vorm – binnen deze organisatie kan plaatsvinden? Het duidt allemaal op een onveilig klimaat met scheve machtsverhoudingen die aan de basis kunnen liggen.”

Nina: “Het is natuurlijk een subjectief begrip: wat voor de ene grensoverschrijdend aanvoelt, is dat niet per se voor de andere. Maar in onze huidige maatschappij zijn we ingesteld op het erkennen van zeer grove overschrijdingen, terwijl het vaak over heel subtiele vormen van overschrijdingen gaat. En die kunnen grote gevolgen hebben voor de psychologische integriteit van iemand.”

Viktor: “Het gaat heel vaak over subtiele voorvallen met een repetitief karakter, die millimeter per millimeter aan terrein winnen. En als je er als slachtoffer middenin zit, besef je dat zelfs niet altijd. Plots is er dan die shockervaring of een moment van besef waarbij je je realiseert: dit is eigenlijk helemaal niet wat ik wou, maar ik zit vast in een dynamiek waar ik niet uitkom. Je gaat je eigen ervaringen in vraag stellen, vervreemdt van jezelf en legt misschien zelfs de schuld bij jezelf.”

Meer dan 1 op 4 vrouwen en 1 op 10 mannen kregen in 2018 te maken met ongewenste seksuele toenaderingen. Dat zijn pijnlijke cijfers. Zijn er situaties waarin je als jonge muzikant extra waakzaam moet zijn?

Nina: “Die cijfers komen uit datzelfde onderzoek van de UGent, waaruit trouwens bleek dat het risicoprofiel vooral ingevuld wordt door jonge starters in een competitieve setting. De muzieksector is een klein wereldje, waar de groep decision makers die beslissen over de toekomst van opkomende muzikanten klein is. Bovendien kunnen in de late uurtjes de grenzen tussen werk en privé snel vervagen. Al die risicofactoren vergroten niet alleen de kans dat grensoverschrijdend gedrag meer kan voorkomen, maar ook dat het vaker onbesproken blijft.”

Viktor: “Door corona en de economische crisis die er wellicht op zal volgen, zien we de toekomst niet al te rooskleurig in. Velen zijn op zoek naar werk, naar een inkomen. Daarom is het extra belangrijk om continu in te checken bij jezelf: voelt dit nog oké? Er kunnen perfect vriendschappen uit werkrelaties groeien, maar je kunt maar beter duidelijke afspraken maken en die van in het begin duidelijk stellen. Veel kunst wordt immers gemaakt op een dunne lijn.”

Trixie Whitley is zo moedig geweest om haar ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag in de media te brengen en zo aan de alarmbel te trekken. Is het belangrijk dat bekende artiesten hun verhaal delen?

Viktor: “Verhalen zoals dat van Trixie Whitley kan plots veel bewustwording opwekken. Mensen beseffen dat ze niet alleen zijn, en die sociale connectie kan ervoor zorgen dat de pijn voor een stuk wordt verminderd.”

Nina: “Ook het doorprikken van de schaamte en schuld is een grote troef. Daarom worden er bijvoorbeeld peer support groepen georganiseerd door ENGAGEMENT Arts, een waardevol initiatief om seksueel grensoverschrijdend gedrag, seksisme en machtsmisbruik in de kunstwereld aan te pakken. Die meetings zijn bedoeld om verhalen te delen en om emotionele draagkracht en weerbaarheid bespreekbaarder te maken.”

Viktor: “We willen ook meer en meer de omstaanders in situaties van grensoverschrijdend gedrag sensibiliseren. Zij spelen een belangrijke rol om scheve machtsverhoudingen te doorprikken en om de twijfel van het slachtoffer weg te nemen. Kijk niet weg, en neem actie: dat is de boodschap.”

Hoe gaat het in zijn werk wanneer je contact opneemt met de Genderkamer om een melding te doen van grensoverschrijdend gedrag?

Nina: “Wie ons een mail stuurt, krijgt zo snel mogelijk antwoord om een gesprek vast te leggen. Allereerst bieden wij een luisterend oor en stellen wij vragen om structuur te brengen in het verhaal. Zo krijgen we ook zicht op de schade die berokkend is. We zijn niet zozeer bezig met de schuldvraag, maar werken vooral vanuit een herstelgerichte houding omdat veel mensen gewoon vooruit willen. Op basis van hun verwachtingen en behoeftes overlopen we dan samen de verschillende scenario’s of oplossingen. Wij kunnen bijvoorbeeld een gesprek opzetten tussen melder en veroorzaker en daarbij een bemiddelende rol opnemen.”

Viktor: “We merken dat er meer en meer de stap wordt gezet naar directe confrontatie van de melder met de veroorzaker. Het is belangrijk om die beweging gaande te houden door mensen bij wie we de verandering willen bekomen erbij te betrekken. We gaan daarbij alle polarisatie uit de weg, want dat werkt contraproductief. Het doel is juist dat mensen hun verantwoordelijkheid opnemen voor de impact van hun daden, ook al hebben ze die in se niet altijd slecht bedoeld.”

Nina: “Sensibilisering is heel waardevol, maar het is een utopie om te denken dat grensoverschrijdend gedrag niet meer zal voorkomen. We zijn mensen van vlees en bloed, dus zullen er grenzen overschreden worden. Maar je hebt wel de keuze om je daden te ownen, om de gevolgen van wat je gedaan hebt te erkennen. Open communicatie is dé sleutel om de bespreekbaarheid van het taboe – want dat is het nog steeds – te bevorderen.”

Viktor: “Comfortabel worden met oncomfortabele gesprekken: daar streven we naar. Hoe vroeger je iets aanpakt, hoe makkelijker het op te lossen valt. Anders slaat het diepe wondes.”

Voorkomen is beter dan genezen. Hoe kun je kort op de bal reageren als je voelt dat je grenzen overschreden worden?

Viktor: “Het gedrag van de andere persoon benoemen en zeggen dat je je daarbij niet comfortabel voelt. Als zo’n directe confrontatie te moeilijk is, dan kun je het best zo snel mogelijk een vertrouwenspersoon zoeken binnen de organisatie waarvoor je werkt, of binnen je eigen sociale context. Je moet proberen om de impact van het grensoverschrijdend gedrag meteen bespreekbaar te maken op een manier die voor jou veilig aanvoelt, zodat je niet vervalt in psychologische processen zoals schuldgevoel.”

Nina: “Ook als je getuige bent van grensoverschrijdend gedrag, kun je bij ons advies krijgen over concrete stappen die ondernomen kunnen worden. Zelf kun je trouwens ook opvang nodig hebben: dat mag je niet onderschatten.”

Viktor: “Elk verhaal telt. Zowel op individueel als op maatschappelijk niveau. Wij registreren alle verhalen die binnenkomen op anonieme wijze, trekken er rode lijnen in en formuleren vervolgens aanbevelingen voor de minister.”

Hoe kan de muzieksector zijn artiesten meer beschermen?

Viktor: “Wanneer een muzikant bijvoorbeeld ergens een plaat gaat opnemen of ergens artist in residence wordt, is de ideale reflex van de organisatie in kwestie om te communiceren bij wie je intern terechtkunt als er iets misloopt. Een organisatie draait trouwens ook beter als er een veilige werksfeer is. Bijvoorbeeld posters in de toiletten hangen met telefoonnummers of websites waar mensen terechtkunnen, kan al veel betekenen. Er komt ook meer en meer bewustwording rond ethisch managen. Kortom, we zien veel positieve initiatieven in de cultuursector, maar het is frappant hoe weinig er op beleidsniveau gedaan wordt. Daarin willen wij graag een katalysator zijn.”

Nina: “We worden meer en meer benaderd door organisaties, want als er grensoverschrijdend gedrag plaatsvindt dan treft dat iedereen. Vaak is het trauma zelf niet het moeilijkste om mee om te gaan, maar het zwijgen en de geheimhouding errond wel. Het is ons doel om mensen hun empowerment en agency terug te geven.”

Viktor: “Het is belangrijk dat artiesten sterk in hun schoenen staan, want grensoverschrijdend gedrag gebeurt vaak op een moment van onzekerheid. Permanente zelfzorg is héél belangrijk. Denk na over waar je eigen grenzen liggen, praat erover en durf die ook te benoemen en te verdedigen. En vooral: je mag jezelf nooit wegcijferen voor je carrière.”